Festiwal 2023

Inauguracja Festiwalu

„Festiwal to czas odświętny, a takiego czasu tak bardzo we współczesnym zabieganym świecie potrzebujemy” –  tymi słowy zakończyła swój list do widzów Elżbieta Penderecka. Jej słowa otwierają program i gazetę festiwalową 42. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej „Hajnówka 2023” w Białymstoku, a także wielokrotnie cytowała je Ilona Karpiuk,  prowadząca koncert inaugurujący tegoroczny festiwal. Pani Elżbieta Penderecka pojawiła się w kontekście festiwalu z ważnego powodu, ponieważ w listopadzie tego roku Maestro Krzysztof Penderecki obchodziłby 90-te urodziny. Z wielkim oddaniem i w poczuciu najlepiej wykonanego obowiązku MFMC postanowił uhonorować osobę Maestra poprzez koncert inauguracyjny „Sacrum Wschodu i Zachodu w muzyce Krzysztofa Pendereckiego”. Zanim na scenie Sali Koncertowej Opery i Filharmonii Podlaskiej przy Podleśnej 2 pojawił się Chór Filharmonii Narodowej w Warszawie, zaproszony do wykonania tego koncertu, we foyer pomysłodawca i dyrektor festiwalu, Mikołaj Buszko, otworzył wystawę „Maestro Penderecki a Festiwal”.

W atmosferze wspomnień widzowie zajęli miejsca w sali, by za chwilę wypełniła się ona tradycyjnym „Gaude Mater Polonia”. Chór Filharmonii Narodowej poprowadził jego dyrygent i dyrektor, Bartosz Michałowski.

W części oficjalnej obok powitań i podziękowań kierowanych ze strony organizatorów wybrzmiał też list od Marszałka Województwa Podlaskiego, który przeczytała Agata Puchalska, Dyrektorka Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego UMWP. Sakramentalne słowa z okazji otwarcia wypowiedział zaś zastępca Prezydent Białegostoku, Rafał Rudnicki.

Na widowni zasiedli stali bywalcy festiwalu, zaproszeni goście, miłośnicy śpiewu wielogłosowego, poszukiwacze sacrum w muzyce, ale także jurorzy i pierwszy chór, który dotarł na festiwal, koptyjski chór z Pensylwanii w USA.

Zacne grono jurorskie w tym roku tworzą prof. Romuald Twardowski prof. dr hab. Wioletta Miłkowska, ks. Jerzy Szurbak, prof. Jewhen Sawczuk, prof. Stanisław Krawczyński i po raz pierwszy białostoczanin z urodzenia, poznaniak z wyboru – Michał Łaszewicz.

Na scenie ponownie pojawił się chór z Warszawy. Kilkanaście dni wcześniej pięknym koncertem świętował jubileusz 70-lecia swojego istnienia. Trzeba przyznać, że to z perspektywy organizatora niecodzienna okoliczność, tym bardziej należy docenić to spotkanie. 90-lecie urodzin Krzysztofa Penderckiego, 70-lecie Chóru Filharmonii Narodowej, ale też 80-lcie ks. Jerzego Szurbaka. Dodać trzeba do tego jeszcze 10-tą rocznicę śmierci kompozytora Johna Tavenera. Wszystkie te okoliczności sprawiły, że koncert inauguracyjny miał naprawdę szczególny wydźwięk.

W pierwszej części usłyszeliśmy utwór stosunkowo nowy, bo powstały w latach 2002-2012. Missa Brevis miała swoją polską prapremierę również 10 lat temu. Perspektywy zachodniej w twórczości Krzysztofa Pendereckiego dopełnił utwór „O Gloriosa Virginum”.

 – „Dzięki pracy z tym zespołem mogę odkrywać Pendereckiego we wszystkich fazach jego twórczości – przyznaje Bartosz Michałowski, kierownik i dyrektor Chóru -. Sięgamy zarówno po jego wczesne utwory jak np. ostatnio wykonywane „Psalmy” z 1959 roku, jak i po te bardziej współczesne kompozycje, tak jak słyszeliśmy dziś podczas koncertu, z lat 80-tych, 90-tych czy późniejszych, bo przecież msza powstawała wieloetapowo do 2012 roku”. I dodaje:

„Przekonałem się do tej muzyki. Ona potrafi być trudna, zwłaszcza przygotowanie do niektórych dzieł, jak  „Pasja wg Św. Łukasza” czy „Jutrznia”, czyli utwory, które wymagają bardzo głębokiego wejścia w partyturę. Budzą grozę przy pierwszym zetknięciu, a potem to jest bardzo ciekawa, intelektualna przygoda. Praca z chórem, który tak doskonale zna istotę muzyki Pendereckiego, również z uwagi na pracę z Maestro to skarbnica doznań artystycznych i wielka przyjemność śledzenia ewolucji języka muzycznego tego kompozytora”.

Kolejna część koncertu to utwory o wschodniej duszy, czyli „Iże Chieruwimy” oraz „Iz głubiny wozzwach”.  Mieliśmy też przyjemność usłyszeć miniaturę  ze słynnej  „Jutrzni” czyli „Aszcze i wo grob”, w której solo zaśpiewał Roman Wawreczko.

W repertuarze tego wieczoru pojawiły się po raz pierwszy razem trzy Antyfony Johna Tavenera! „Bardzo chcieliśmy zaznaczyć wagę tego kompozytora dla nas jako organizatorów festiwalu” – podkreśla Mikołaj Buszko, dyrektor festiwalu.

Przedostatnim utworem w programie był koncert Romualda Twardowskiego „Wospojtie Gospodiewi”. Choć to koncert – forma rzadko wybierana, ale wciąż dla łasych na wyrafinowane dźwięki słuchaczy – wielce atrakcyjna.

Koncert inauguracyjny, pełen pięknych interpretacji i dotykania sacrum, był dla nas ważny i poruszający. Mamy nadzieję, że jesteśmy zjednoczeni w tym poczuciu. A finalne „Mnogaja leta” Johna Tavenera dodało blasku dzisiejszemu koncertowi.

DRUGI DZIEŃ FESTIWALU

Drugi dzień 42. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej „Hajnówka 2023” w Białymstoku łączył w sobie zarówno pierwszą część występów konkursowych, jak również koncert specjalny, poświęcony duchowej muzyce Białorusi.

W kategorii chórów amatorskich w ubiegłym roku zwyciężył białoruski chór „Concordia” pod dyrekcją Galiny Kazimirouskaj. Reprezentujący Wolną Białoruś świecki chór na prośbę przewodniczącego jury, prof. Romualda Twardowskiego oraz Dyrektora Festiwalu przygotował program składający się z utworów cerkiewnych autorstwa białoruskich kompozytorów. Zanim popłynęły pierwsze dźwięki w ramach koncertu „Mahutny Boża. Śpiewająca dusza Białorusi” na scenie sali koncertowej Opery i Filharmonii Podleśnej zaprezentowały się cztery chóry w ramach tegorocznego konkursu. Po kilku słowach otwierających ten dzień przesłuchań prowadzący Radosław Dąbrowski zaprosił na scenę pierwszych wykonawców. Publiczność powitała Zespół Staroobrzędowców Rygi i Jekabpils z Łotwy. To chyba najmniejszy z chórów w tegorocznej edycji, bo wystąpił składzie trzyosobowym.

– Trafiliśmy w okres, gdy w Łotwie odbywają się liczne festiwale muzyki ludowej, tradycyjnej, dlatego też część naszych chórzystów musiała pozostać w kraju – tłumaczy dyrygent Wasilij Wołkow. – Ale nie chcieliśmy odpuszczać Białegostoku, tym bardziej, że naszą misją jest popularyzacja starodawnego śpiewu.

Rozmawialiśmy z dyrygentem, gdy dokonywał wspólnie ze swoimi chórzystami wpisu do festiwalowej kroniki, a robili to wspólnie. Gdy długopis chwycił Andrejs Selickis, dyrygent nie omieszkał wspomnieć o tym, że jego przyjaciel także komponuje muzykę cerkiewną.

 – Andrejs pisze znakomite utwory. Znamy się wiele lat i choć ja jestem staroobrzędowcem, a on jest dyrygentem chóru w prawosławnej cerkwi, śpiewamy razem i się przyjaźnimy – dodał dyrygent.

Zespół na scenie w Białymstoku prezentował dawne utwory z zachowanych starych ksiąg, głównie znamiennego raspiewu, w tym mieliśmy okazję wysłuchać  „Slavlenija na Rożdiestwo Chrystowo” pomorskiego raspiewu.

– Pomorski raspiew jest jeszcze starszy niż większość utworów, które zaśpiewaliśmy – tłumaczył dyrygent. – A śpiewamy i poszukujemy, aby nie zapominać o tej kulturze muzycznej, zwłaszcza, że u nas tak mało młodych ludzi zostało. Ktoś musi brać na siebie odpowiedzialność.

W tym duchu wypowiadali się też dyrygenci kolejnych chórów, w duchu poczucia misji, konieczności zachowywania narodowej tożsamości poprzez muzykę i kulturę. Kolejnym wykonawcą był Koptyjski Chór „Harfa Dawida”. Amerykańscy wykonawcy dotarli do Białegostoku aż z Norristown w stanie Pensylwania. Ich występ był przygotowany jako opowieść uwzględniająca najważniejsze zdarzenia z historii początków chrześcijaństwa, od początków, jakim było słowo, poprzez takie momenty jak zwiastowanie Marii, hymny bożonarodzeniowe i wielkanocne, skończywszy na zmartwychwstaniu.

– To dla nas zaszczyt móc zaprezentować się wśród tak ciepłych, gościnnych ludzi na takim wydarzeniu – podkreśliła tuż po zejściu ze sceny prowadząca chór Maria Awadalla.

Sama śpiewa od dzieciństwa. Ma za sobą 8 lat edukacji muzycznej, ale nie ukończyła szkół na kierunku dyrygentura.

– Dokształcałam się sama w tym zakresie, ale jestem tylko do pomocy, najwięcej zależy od zespołu.

A zespół w tym przypadku nie jest typowym chórem. To grupa ludzi, która kultywuje swoje tradycje, dba o spuściznę przodków łącząc różne elementy, które dziś ich konstytuują.

– Rozmawiamy po arabsku, bo taki jest współczesny język Egiptu, ale pod względem religijnym jesteśmy koptami i wyznacznikiem jest dla nas starożytna tradycja egipska.

Koptyjski chór obdarował publiczność dużą dawką optymizmu i radości bycia na scenie w nowej dla siebie sytuacji, co oczywiście publiczność wspaniale odwdzięczyła.

Po raz pierwszy na takiej scenie i takiego formatu wydarzeniu stanął także Bizantyjski Chór “Paisjusz Wieliczkowski” z Rumuńskiego miasta Iaşi. Dyrygentem i współtwórcą chóru jest Dorin Ionescu, od 15 latu związany ze śpiewem bizantyjskim. Nauki pobierał i zdobywał doświadczenie w najsłynniejszym chyba rumuńskim chórze „Byzantion”, ale dojrzał do momentu, by stworzyć chór, w którym będzie prezentował wyłącznie muzykę, która go żywo interesuje. Znalazł sprzymierzeńców tej idei i dziś, dopiero drugi rok, tworzą chór, dla którego najważniejsza postacią i historycznym punktem odniesienia jest święty Pajsjusz Wieliczkowski. W repertuarze chóru znajdziemy utwory kompozytorów, którzy pośrednio lub bezpośrednio związani byli z postacią tego świętego, tworzyli nową jakość w bizantyjskiej kulturze muzycznej dbając o szczególny pierwiastek rumuński.

– Czujemy, że w jakiś sposób dbamy o kulturę narodową – mówi Dorin Ionescu. – Zresztą mam poczucie, że jest taki trend w naszym kraju, że podkreśla się elementy narodowe, poszukuje się. Ja co prawda jestem tylko wykonawcą muzyki, ale poprzez muzykę też osiągamy cele.

Bizantyjski repertuar zakończyło wykonanie „Aszcze i wo grob” z „Jutrzni” Krzysztofa Pendereckiego.

 – To było bardzo trudne dla nas wyzwanie – z uśmiechem stwierdził dyrygent i wymownie spojrzał na Silviu Startulata, jednego z chórzystów, który poprowadził w roli dyrygenta to wykonanie.

 – Ja zaśpiewałem tu partię basu profundo, a Sliviu zadyrygował. A to dlatego, że partytura tego utworu totalnie odbiegała od tego, do czego przywykliśmy. Silviu ma doświadczenie operowe i potrafił uporać się z tym zapisem i z czasem udało nam się ten utwór opanować. Jesteśmy dumni, że mogliśmy go wykonać na festiwalu, choć oczywiście wybiega poza nasze codzienne zainteresowania muzyczne.

Z Rumunii na koniec przenieśliśmy się do Mołdawii. Stosunkowo młody chór „Art Vox” z Kiszyniowa tworzą przyszłe wokalistki z Wydziału Dyrygentury Chóralnej i Wokalistyki Centrum Doskonałości Edukacji Artystycznej im. Ștefana Neagi.

– Brakowało nam mniejszego, kameralnego chóru i spośród większego zespołu udało nam się wyłonić chór wokalistek. Tak powstał nasz chór – opowiada  dyrygent Ștefan Macovei.

A na pytanie, jaki miał cel przyjeżdżając w tym roku do Białegostoku, odpowiedział bez zastanowienia:

–  Chciałbym dawać odczuć ludziom to, czego nie widać.

Tak mówił o kompozycjach, które na początku są zapisem nutowym, ale wyłania się z tych zapisów coś niezwykle emocjonującego.

 – To daje nam olbrzymią radość. Na początku przeżywałem przyjazd i występ, bo pierwszy raz występuję tu jak dyrygent, w ubiegłym roku byłem tu z innym chórem jako chórzysta. Al. Potem pomyślałem, ze nie ma sensu przeżywać, trzeba po prostu zaśpiewać najlepiej jak potrafimy. To był wspaniały czas.

Ștefan Macovei śpiewa w cerkwi i monastyrze, dlatego też modlitewny charakter wykonań muzyki cerkiewnej jest dla niego naturalny.

– Scena to nasz ołtarz – puentuje rozmowę.

Po krótkiej przerwie publiczność ponownie zajęła miejsca, by wysłuchać szczególnego koncertu. Chór reprezentujący Wolną Białoruś wykonał kilkanaście utworów napisanych przez białoruskich kompozytorów, a wśród nich znaleźli się Mikoła Kulikowicz, Alaksiej Turnakou, często pojawiająca się w programach festiwalowych chórów Irina Denisowa, ale też mało znani kompozytorzy, których warto było poznać tego wieczoru.

Koncert był wzruszający. W obliczu prawdziwego zniewolenia Białorusinów zwieńczenie go duchowym hymnem, którego tekst napisała emigracyjna poetka Natalla Arsieniewa, było symboliczne. Nie mniej istotny dla ducha koncertu był fakt, że najważniejsze modlitwy jak „Wierzę” czy  „Ojcze nasz” wykonane były po białorusku.

– Bardzo mnie stresowało to wyzwanie – przyznała po koncercie dyrygentka Galina Kazimirouska. – Uprzedzałam, że nasz chór jest nieliczny, że nie mamy przestrzeni i możliwości, by realizować regularne próby i godne przegotowanie tego materiału było bardzo trudne, ale prof. Twardowski posadził mnie przed sobą, pokazał utwory i powiedział, że taki ma pomysł. Wiele z tych utworów było dla mnie odkryciem. „Chwalicie Imia Hospodnie” raspiewu Monasteru w Jabłecznej jest tak przejmujący i piękny, że na stałe wejdzie do nasze go repertuaru.

Galina Kazimirouska to niezwykła idealistka, która „wierzy w cud”.

 – Tak, liczę na cud. Chciałabym, aby moi chórzyści znaleźli stabilność. Część z nich to zawodowi śpiewacy, ale w Białorusi nie mogą ani pracować, ani żyć, część tam mieszka, ale też nie mogą uprawiać zawodu. W Polsce także są „skazani” na chór amatorski, bo póki co innej alternatywy nie ma.

Chór, choć spotyka się nieregularnie, ale się nie poddaje się zapraszając do zespołu innych zapaleńców.

– Obok Białorusinów mamy w zespole też śpiewaków z Ukrainy, Polski, a nawet Anglii. Pokazujemy im swój białoruski świat, a jednocześnie pełnimy rolę ambasadora białoruskiej kultury.

W tej roli chór wystąpił podczas 42. Edycji festiwalu, ale musimy też podkreślić, że w obliczu tragedii, które dzieją się za naszymi wschodnimi granicami takie gesty jak koncert „Mahutny Boża” są ważne i potrzebne.

Drugi dzień przesłuchań konkursowych i barwne zamknięcie „Muzyką chóralną Kazachstanu”.

Świeżą propozycją festiwalu są koncerty towarzyszące po zakończeniu przesłuchań konkursowych. W piątek mogliśmy poczuć ducha białoruskiej muzyki cerkiewnej,  natomiast w sobotę serca białostockich melomanów skradli Kazachowie. Chór Państwowego Teatru Opery i Baletu „Astana Opera” wykonał program „Muzyka chóralna Kazachstanu”. Barwne stroje, swobodne wykonania, dużo dobrej energii rozpuszczonej w koncertowej sali i żywa reakcja publiczności to dowód, że warto było tam być.

Jednak zanim wybrzmiał koncert towarzyszący, tradycyjnie przesłuchano chóry z programu konkursowego. Przesłuchania rozpoczął chór „Orthodox Singers”  z Tallina w Estonii występujący w kategorii chórów profesjonalnych. Co ciekawe dyrygent Walery Pietrow pojawił się na scenie i poprowadził chór mimo kontuzji prawej ręki. Wykazał się pełnym profesjonalizmem, co zresztą nie powinno dziwić, gdyż jest to zasłużony dyrygent odznaczony za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury Orderem Białej Gwiazdy Republiki Estońskiej oraz nagrodzony przez Estońską Fundację Kultury.

Kolejny chór, który usłyszała festiwalowa publiczność, przyjechał z Bułgarii. Wyjście na scenę zaraz po profesjonalistach może stanowić wyzwanie, z którym goście ze Starej Zagory dobrze sobie poradzili. Reprezentacyjny Chór „Świętego Apostoła Karpa” Diecezji Starozagorskiej (kategoria chórów amatorskich) rozpoczął swój program od kompozycji rodzimego kompozytora Dobriego Christowa, a następnie zaśpiewali kompozycje rosyjskich klasyków muzyki cerkiewnej m.in. Siergieja Rachmaninowa i Pawła Czesnokowa. Festiwal swoją obecnością zaszczycił Starozagorski Metropolita Cyprian, z którego inicjatywy i błogosławieństwa powstał chór. Metropolita podjął się zadania dyrygowania chórem podczas wykonania programu konkursowego. Warto zaznaczyć, że 20 lat temu udało mu się wraz z chórzystami zdobyć tytuł laureata MFMC.

O ile Bułgarzy wykonywali utwory o brzmieniu, z którym słuchacze z Polski są bardziej zaznajomieni to Grecy, zaprezentowali kunszt muzyki bizantyjskiej. Oczywiście jest to muzyka (jak każda słyszana na festiwalu) bliska duszy to jednak dużo rzadziej spotykana w naszym rejonie Europy. Bizantyjski Chór Aten już wchodząc na scenę, zaśpiewał utwór ze swojego programu konkursowego (Chrystus Zmartwychwstał). W programie znalazły się również kompozycje dyrygenta chóru Georgiosa Chatzichronoglou jak i utwory w jego opracowaniu. Jak mówił dyrygent ateńskiego chóru, ich celem jest rozpowszechnianie i popularyzacja muzyki greckiej. Ten cel w Białymstoku przynajmniej częściowo został osiągnięty, a czy ich starania konkursowe zostaną nagrodzone, dowiemy się niebawem. W każdym razie festiwalowa publiczność była wyraźnie poruszona niskimi tonacjami wykonań męskiego chóru z Aten.

Program drugiego dnia przesłuchań konkursowych był tak ułożony, że na zmianę na scenę wychodziły chóry amatorskie i profesjonalne. Kameralny Chór „Credo” z Łucka w Ukrainie zamykał kategorię chórów amatorskich. Jest to stosunkowo młody chór, podobnie jak śpiewacy wchodzący w jego skład. Na festiwalowy występ przygotowali program w pełni złożony z utworów rodzimych kompozytorów, a rozpoczęli staroukraińską monodią „Na rikach Wawiłonskich”. W programie mogliśmy usłyszeć kompozycje dawnych kompozytorów Ukrainy, Artemija Wedla, Mykoły Dyleckiego czy Maksyma Berezowskiego, ale także kompozycje współczesnych twórców, Myrosława Skoryka czy Hanny Hawryłeć.

Ostatni profesjonaliści tegorocznych przesłuchań to chórzyści z Astany w Kazachstanie. Ci, którzy regularnie i od wielu lat odwiedzają festiwal, mogli rozpoznać chór, a z pewnością dyrygenta Jerżana Dautowa, który w przeszłości zdobywał tytuły laureata i zasiadał w jury MFMC Hajnówka w Białymstoku. Chór Państwowego Teatru Opery i Baletu „Astana Opera” to pełny profesjonalizm wykonań i brzmienie jak na zawodowców przystało. Ich program konkursowy był dosyć różnorodny. Zaśpiewali dzieła ukraińskich kompozytorów Mykoły Leontowicza i Mykoły Werbyckoho, utwór nauczyciela dyrygenta Anatolija Mołodowa, a także kompozycję Krzysztofa Pendereckiego włączoną do programu z okazji 90. rocznicy urodzin tego wybitnego kompozytora i wieloletniego patrona festiwalu. Dwukrotni laureaci MFMC (2006 r. i 2011 r.), na co dzień śpiewają utwory operowe, ale swoim występem po raz kolejny udowodnili, że czują muzykę cerkiewną i potrafią ją wykonać na najwyższym poziomie.

Po przesłuchaniach konkursowych wybrzmiał koncert „Muzyka Chóralna Kazachstanu”. Koncert wykonywał ten sam chór, który jako ostatni wystąpił w części konkursowej przesłuchań Festiwalu Śpiewającej Duszy. Jednak oba występy znacznie się od siebie różniły, nie tylko repertuarem, ale też sposobem wykonania, atmosferą, a nawet dyrygentem. O ile w części konkursowej chórzyści zachowywali pełne skupienie i zapewne odczuwali nutę tremy wiedząc, że są oceniani przez jury, o tyle w czasie koncertu towarzyszącego ze sceny czuć było atmosferę pełnej swobody. Zespół poprowadził dyrygent Dauren Musin. Chórzyści w kolorowych strojach nawiązujących do tradycji ludowych Kazachstanu wykonali kilkanaście utworów w większości zaczerpniętych z narodowego folkloru. Festiwalowa publiczność nie pozwoliła chórzystom opuścić sceny filharmonii bez bisu. Śpiewacy oklaskiwani byli na stojąco, a głosy uznania przebijające się z widowni wybrzmiewały do momentu opuszczenia sceny przez ostatniego chórzystę z Astany.

To, co się działo za zamkniętymi drzwiami pokoju solistów, w którym obradowało jury, pozostaje niewiadomą, tak jak werdykt tegorocznego festiwalu, który już zapadł. Wyniki oczywiście oficjalnie poznamy. Zostaną ogłoszone o 14:00 w sali koncertowej OiFP przy ul. Podleśnej.

 Z pewnością będzie to emocjonujące wydarzenie, a Koncert Galowy tradycyjnym i pięknym zwieńczeniem festiwalowych zmagań, które po raz kolejny mogliśmy obserwować, a przede wszystkim słyszeć dzięki Fundacji „Muzyka Cerkiewna”.

Tekst: Radek Dąbrowski

Fot. Michał Kość / AGENCJA WSCHÓD

Protokół 2023 Pobierz