Nr 1 (9), maj 1997r.

NASZ ŚPIEW CERKIEWNY

Kościół prawosławny w Polsce używa wielu systemów melodycznych, które współtworzą nabożeństwa i odgrywają wielką rolę w całokształcie życia religijnego. Fakt ten spowodował utworzenie przedmiotu badań naukowych, jako że w literaturze naukowej w Polsce nie ma zbyt wielu prac, które by w sposób wyczerpujący omawiały zagadnienie śpiewu liturgicznego Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Prawosławny śpiew religijny to dział „muzyki cerkiewnej", którego istotą jest muzyka wokalna, charakteryzująca się supremacją słowa. Zmysłowo nierozerwalny związek słowa i muzyki sprawia, iż oba te elementy odgrywają szczególną rolę w śpiewie cerkiewnym. Teksty liturgiczne przyodziewają szaty odpowiednich melodii, wprowadzając słowo Boże do serc ludzkich lub kierując modlitwę do Boga. Ponieważ modlić się lub zwiastować nie można bez słów, stąd niedopuszczalna jest w cerkwi muzyka instrumentalna. Tradycja prawosławna głosi, iż tylko głos ludzki może odpowiadać na Słowo Boże, jako żywy i ciągle dostępny instrument. Ten rodzaj muzyki wokalnej stosowanej w czasie obrzędów, w której słowo odgrywa pierwszoplanową rolę, nazywamy śpiewem liturgicznym (c.s. bogosłużebnoje pienije) podlegające oktoechosowi. Śpiew liturgiczny stanowią również kompozycje, do tekstów nie podlegających oktoechosowi. Musiały one jednak odznaczać się wielkim natchnieniem i duchowością. Do pieśni liturgicznych (c.s. piesnopienij) włączono również na terenach Polski nabożne pieśni religijne. Zarówno te ostatnie jak i wspomniane kompozycje, pełnią rolę śpiewu liturgicznego przy obrzędach cerkiewnych. Określamy je mianem śpiewu paraliturgicznego (c.s. nieustawnoje pienije). Nie wiadomo jednak dokładnie, w oparciu o jakie ustalenia dopuszczono pewne kompozycje i pieśni duchowne do nabożeństw. Najprawdopodobniej było to regulowane „duchem czasu". Śpiew liturgiczny PAKP ma swoje źródło w Bizancjum.

Przechodząc przez południowo-słowiański „filtr", przyjął on różne formy: hymny, psalmy, antyfony, kanony, tropariony, stychyry, ektenie, oraz śpiewy allelujatyczne, które rozwinęły się w postaci słowiańskich modeli melodycznych (c.s. raspiewów). Do najważniejszych należą: śpiew neumatyczny, kijowski, grecki, bułgarski, a także rodzime: śpiew, halicki, chełmski, supraski i podlaski.

Sposób wykonania śpiewu liturgicznego przez chór może wpłynąć na jego funkcjonalność poprzez odpowiedni skład osobowy, zróżnicowany pod względem przygotowania muzycznego. W Polsce rozróżniamy kilka kategorii chórów cerkiewnych. Do pierwszej z nich należą chóry katedralne działające w miastach będących siedzibą biskupów, czyli w tzw. centrach diecezjalnych (soborach). Do nich zaliczają się: chór katedry Metropolitalnej pw. św. Marii Magdaleny w Warszawie, chór katedralny pw. A. Newskiego w Łodzi, oraz chóry katedralne Sanoka, Wrocławia i Lublina. Wszystkie te chóry stanowią zespoły śpiewacze mieszane, a więc składające się z głosów żeńskich (sopran, alt) oraz męskich (tenor, bas) i posiadają starych dyrygentów. Chóry te są formowane ze śpiewaków o dobrych predyspozycjach wokalnych i zdolnościach muzycznych, a śpiewając na nabożeństwach niedzielnych i świątecznych, prezentują bogaty dorobek muzyczny w dziedzinie liturgicznej.

Oprócz popularnego śpiewu użytkowego, chóry wykonują często melodie śpiewu kijowskiego (psalmy i troporiony), greckiego (antyfony i kanony) - rzadziej zaś neumatycznego (prokimny) i bułgarskiego (przeważnie Wielkopostne). Jeśli przyjrzymy się tradycji wykonawczej, to łatwo zauważyć, iż w ośrodkach katedralnych wykonuje się kompozycje A. Archangielskiego, A. Koszyca, P. Czesnokowa, D. Bortniańskiego - głównie koncertor. Najczęściej śpiewane są następujące koncerty: nr 4 B-dur, nr 6 G-dur, nr 9 C-dur, nr 15 D-dur, nr 16 F-dur, nr 24 a-moll, nr 28 G-dur, oraz nr 34 F-dur. Nie brak także kompozycji A. Wedela (koncerty i kanon paschalny), P. Turczaninowa (pieśni wysławiające Matkę Bożą), a ostatnimi czasy także współczesnych kompozytorów - A. Czmielewa, ojca i syna Kiedrowów i wielu innych.

Do drugiej kategorii kultywowania śpiewu liturgicznego należą chóry miejskie. Są to zespoły, które podobnie jak chóry katedralne skupiają również uzdolnionych śpiewaków i wykwalifikowanych dyrygentów. Miejskie chóry parafialne biorą czynny udział w nabożeństwach niedzielnych, świątecznych oraz w różnych uroczystościach związanych z życiem parafii. Do miejskich chórów parafialnych, reprezentujących wysoki poziom, należą w pierwszym rzędzie: chór parafii św. Jana Klimaka w Warszawie na Woli, chór parafii św. Ducha w Białymstoku, św. Trójcy w Hajnówce, chór parafii św. Michała w Bielsku Podlaskim, jak również chóry parafialne ze Szczecina, Gdańska i Siemiatycz.

Najbogaciej wśród wszystkich pieśni śpiewanych przez te zespoły chóralne przedstawia się zasób repertuarowy pieśni cherubinów wykonywany na św. Liturgii zarówno opartych na starych modelach melodycznych, jak i kompozycji klasyków. Materiał melodyczny jest tak obfity, że nie sposób go tu wyczerpać. Podobnie ma się sprawa z pieśniami wchodzącymi w skład kanonu Eucharystycznego. Dominują tu wzorce śpiewu neumatycznego, greckiego, kijowskiego oraz ich odmiany klasztorne (Kijowsko-Pieczerskiej Ławry), a także kompozycje klasyków i twórców - amatorów.

Omawiając wspomniane wyżej dwie kategorie chórów cerkiewnych katedralnych i parafialnych miejskich, należy wspomnieć o roli chórów dziecięcych i młodzieżowych działających w wyżej wymienionych ośrodkach. Otóż chóry te biorą czynny udział w nabożeństwach porannych - dziecięcy w Katedrze Arcybiskupa w Białymstoku, młodzieżowe w cerkwi św. Ducha w Białymstoku, Bielsku Podlaskim, Hajnówce, św. Jana Klimaka w Warszawie itp. Chóry te reprezentują dość wysoki poziom wykonawczy, zbliżony do poziomu chórów katedralnych i parafialnych miejskich. Śpiewają z powodzeniem również nabożeństwa Centralne (św. Liturgię i Całonocne Czuwanie).

Kolejną kategorię stanowią chóry wiejskie, których liczba jest największa. Tworzą je zwykle gorliwi parafianie, nie zawsze dostatecznie uzdolnieni muzycznie i właściwie do śpiewu przygotowani. Śpiewy chórów wiejskich są zazwyczaj proste, ale płynące z głębi serca. Najważniejszym problemem tych zespołów jest wiekowe zaawansowanie śpiewaków. Dyrygentami chórów wiejskich są zazwyczaj najstarsi uczestnicy zespołów, pamiętający jeszcze pracę dyrygentów wywodzących się ze szkoły Psalmistów w Jabłecznej i Krzemieńcu. Repertuar tych chórów stanowią melodie śpiewane przez poprzedników, przekazywane metodą pamięciową, z przewagą regionalnych melodii halickich, chełmskich i podlaskich.

Czwarta kategoria chórów to tzw. chóry klasztorne męskie i żeńskie. Męskie działają przy klasztorze św. Onufrego w Jabłecznej i klasztorze ZNMP w Supraślu. Chóry te złożone z mnichów śpiewają nabożeństwa tylko w dni powszednie, a w niedzielę i święta ich miejsce zajmują chóry parafialne. Z przeprowadzonych badań wynika, iż chóry mnichów posiadają swój specyficzny repertuar. Śpiewy liturgiczne w klasztorach są w wielkiej mierze jednogłosowe, a ich czterogłosowe odmiany pochodzą z tradycji klasztornych Rosji, Ukrainy i Białorusi. Żeńskie chóry klasztorne reprezentowane są przez siostry zakonne ze św. Góry Grabarki i Klasztoru w Białymstoku - Dojlidach, które posiadają swój specyficzny repertuar wzorowany na melodiach klasztornych w Korcu na Ukrainie. Osobliwością, poza wyżej wymienionymi kategoriami, jest chór alumnów WPSD w Warszawie - jednorodny męski zespół śpiewaczy. W repertuarze chóru alumnów przeważają melodie klasztorne różnych okresów monodii i wielogłosowości. Jednakże ze względu na obowiązujący program nauczania śpiewu w WPSD alumni wykonują również melodie użytkowe różnych lokalnych modeli melodycznych. W tym miejscu należy wspomnieć o chórze Sekcji Prawosławnej CHAT, który w swoim repertuarze posiada melodie liturgiczne jak i kompozycje współczesnych twórców śpiewu cerkiewnego (R. Twardowski, J. Maciejewski). Od 1994 roku działa też chór męski Prawosławnego Ordynariatu Wojska Polskiego (założony przez J.E. prof. dr. hab. Sawę), który uświetnia uroczystości związane z życiem Ordynariatu.

Badając repertuar chórów cerkiewnych stwierdziłem, iż ulega on ciągłym przeobrażeniom zmierzającym w kierunku melodii regionalnych (supraskich, chełmskich, podlaskich itp.). Dotychczas wykonywany repertuar koncertowy ustępuje miejsca śpiewom sięgającym do korzeni kulturowych danego regionu. Należy zaznaczyć, iż zasady doboru melodii liturgicznych są w dalszym ciągu interpretowane dowolnie, w zależności od upodobań, muzykalności, wykształcenia i smaku muzycznego dyrygentów.

Aktualnie Kościół prawosławny w Polsce używa dwóch rodzajów śpiewu liturgicznego: synodalnego z wymową rosyjską i halickiego z wymową ukraińsko-łemkowską. Popularyzacja prawosławnych śpiewów liturgicznych dokonuje się na Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce oraz w czasie sesji naukowych MAEO w Bydgoszczy. Fakt naukowych spotkań i rozważań wokół tematu muzyki cerkiewnej świadczy o doniosłości zagadnienia w całokształcie współczesnej kultury muzycznej, a śpiew liturgiczny PAKP zyskuje dzięki temu solidny grunt do dalszego rozwoju i znajduje właściwe miejsce w kulturze narodowej.

Włodzimierz Wołosiuk