Nr 2 (8), maj 1996r.

BIAŁORUSKA MUZYKA DUCHOWA

Tłum. Mikołaj Hajduk

Muzyka duchowa pojawiła się na Białorusi w X-XI stuleciu, jednocześnie z przyjęciem chrześcijaństwa obrządku greckiego z Konstantynopola i łacińskiego, rozprzestrzeniającego się z ziem nad Morzem Bałtyckim - po wielkich rzecznych szlakach Dniepru i Dźwiny. Obie chrześcijańskie społeczności współistniały obok siebie w większości miast. Doprowadziło to do unikalnego przenikania tradycji kulturowych.

Śpiewy greckie, pod wpływem miejscowych, rozwinęły się w białoruski wariant śpiewów znamiennych, z których kilka przekładów przetrwało, m.in. w szesnastowiecznym zapisie (tropariony i stychiry, np. "Dawyda i Romana", "Priiditie, lubomudrija").

Po zburzeniu w 1245 roku Kijowa przez Mongołów, śpiew kijowsko-litewski albo kijowski nadal się rozwijał w głębi metropolii, z centrum w Nowogródku, równolegle z innymi wariantami, które powstały w Smoleńsku, Połocku, Wilnie i Mirze (diemiestwiennyja śpiewy). Zachodnie formy hymnicze upowszechniły się w XVI w. i były adaptowane do tekstów liturgicznych greckiego obrzędu (Cheruwikon), nieraz tworząc wspólną tradycję z chrześcijanami obrzędów łacińskiego i ewangelickiego. Szereg oryginalnych białoruskich śpiewów liturgicznych i związanych z nabożeństwami przetrwało w rękopiśmiennych Irmołogionach i Teofikonach (śpiewnikach cerkiewnych), spośród których najbardziej zasobne to "Supraslskij Irmołoj" (1598 -1601), ułożony przez Bohdana Anisimowicza z Pińska oraz "Żyrowicki Irmołoj" (1649 r.). Wcześnie zajęli się układaniem muzyki cerkiewnej Teodor Siemianowicz (Supraśl 1683), Tymoteusz Kulikowicz (Biały Kowel 1652), Parchomiusz Pacenka (Słuck 1669), Cyryl Illiński (Dawidgródek 1713), Hieromnich Tarasjusz (Mińsk 1750), Antoni Taraniewicz (Pińsk 1759), archimandryta Tymoteusz Szczurowski (Supraśl, Biała 1740-1810).

Kościół łaciński na Białorusi został zasilony między innymi muzyką organową Sebastiana Mińskiego, Mikołaja Mazowicza (XVI w.), polifonicznymi "Mszałami" (XVIII w.) dworskich kapeli w Nieświeżu i w Klucku oraz białoruskimi "Kantyczkami", wydanymi przez Jezuicką Akademię w Połocku w 1774 r.

Wprowadzenie w 1839 r. do Cerkwi białoruskiej rosyjskiej synodalnej standaryzacji i zniszczenie w latach 50. XIX wieku tysięcy białoruskich ksiąg liturgicznych (unickich, zlatynizowanych - tłum.) osłabiło, ale nie unicestwiło, białoruską tradycję muzyczną, która czasy carskich represji przetrwała w odległych wiejskich cerkiewkach. "Miejscowe" melodie, zwłaszcza w południowo-zachodniej Białorusi – na ziemiach grodzieńskiej, białostockiej, jabłeczyńskiej, podlaskiej, poleskiej, wileńskiej, kleckiej, żyrowickiej, mińskiej i innych - nadal przeżywały swój rozkwit, przechowywały w sobie elementy narodowej spuścizny. Jednakże kompozytorzy tworzący w pierwszej połowie XIX wieku, np. Mikołaj Glinka (1804-1857), ulegli wpływom dominującego wówczas włosko-niemieckiego stylu kościelnej polifonii.

Odrodzenie białoruskiej szkoły muzyki duchowej zapoczątkowali u schyłku XIX wieku kompozytorzy i folkloryści wykształceni w Petersburgu i Moskwie - Michaś Ancau (1865-1945), Aleksiej Turankou (1885 - 1958) i Mikoła Kowieński (l886-1953). Proces został głęboko sparaliżowany w czasach sowieckich. Niemniej popularna "Święta Liturgia" M. Rowińskiego, napisana w Ihumeniu (1943) połączyła style miejscowych melodii XVIII i XIX wieku z tematami zaczerpniętymi z białoruskiej muzyki ludowej.

W zachodniej Białorusi do 1944 roku Ryhor Szyrma (1892), Anton Wałynczyk (1896 - 1985) oraz Kastuś Kisły (1899 - 1985) usiłowali kultywować narodową tradycję białoruską. Bogate w muzykę Podlasie, począwszy od 1982 roku, stało się miejscem hajnowskiego festiwalu muzyki cerkiewnej.

Najbardziej znaczący wkład do narodowego repertuaru wniósł chyba Mikoła Butoma (1905 - 1983) z Homla, utalentowany uczeń A. Turankowa. Skomponował on ponad czterysta utworów muzyki cerkiewnej w klasycznym stylu, które dopiero teraz trafiły do druku. Czołową postacią w narodowej szkole muzyki cerkiewnej był wszechstronnie uzdolniony kompozytor, Mikoła Kulikowicz (1897 -1969), uczeń rosyjskich reformatorów: A. Kostelskiego i M.Ipolitowa-Iwanowa. Jego wczesne "Liturgia", "Całonocne Czuwanie" oraz "Kanon Wielkanocny" (1947 -1949), a zwłaszcza błyskotliwe późne utwory liturgiczne, oparte na foklorystycznych motywach oraz śpiewach z Irmołogionów XVII wieku, stawiają go w gronie kompozytorów europejskiej rangi. Był on jednym z najbardziej aktywnych współtwórców "Białoruskiego Śpiewnika Cerkiewnego" (Londyn 1979) oraz "Białoruskiego Śpiewnika Duchownego" (1989) dla dwóch obrzędów. Podobnie jak Rowieński, Kulikowicz konsekwentnie stawał w obronie stosowania języka białoruskiego w liturgii.

Na początku XIX stulecia A. Abramowicz (1811 - 1854), następnie K. Hałkowski (1875 - 1963), archimandryta Fabian Abrantowicz (1884-1940), M. Rowieński, M. Kulikowicz i w ostatnich czasach M. Trapaszka i H. Smolak skomponowali i opublikowali wiele uroczych i popularnych kantów. Zbiór tradycyjnych kantów rytu łacińskiego, "Pieśni Kościelne", ukazał się w Mińsku w 1992 roku (po raz pierwszy od 1917 roku), wydany przez U. Nieudacha - wybitnego regenta i organistę kościoła Świętej Trójcy i św. Rocha. Ewangelicy również wydali znakomite zbiory hymnów w języku białoruskim - "Boża Lira"(Wilno 1930) oraz "Hymny Chrześcijan", które ukazały się staraniem pastora D. Jaśko (USA 1979) i zawierają ponad sześćset kantów.

Bezcenna praca poświęcona muzyce cerkiewnej XVI i XVII stuleci, której badania prowadzili od roku 1958 bibliografowie na Białorusi i poza jej granicami (należą do tego grona Ł. Kaściukawiec, A. Kanatop i J. Jacinouski) odkryła przed dzisiejszymi kompozytorami skarby białoruskiej spuścizny muzycznej.

W dziedzinie kompozycji A. Bandarenka, A. Chadoska oraz J. Maciejeuski jawią się jako przedstawiciele nowej fali. Coraz bardziej znaczący staje się w ostatnich latach wkład uznanych kompozytorów starszego pokolenia, którzy częściej zaczęli zwracać się do muzyki cerkiewnej.

Znakomity baryton W. Skarabahatau, mistrzowie batuty o międzynarodowej renomie W. Rowda, J. Maciuchou, K. Nasajeu, utalentowani dyrygenci A. Szut, T. Słabodczykowa, U. Łabieckl, A. Drabyszeuski, A. Strycha. Ł. Żukowa, świeckie chóry z Mińska. Grodna, Połocka, Witebska i Homla, a także chóry egzarchatu białoruskiego i parafialne wydatnie przyczyniły się do popularyzowania utworów liturgicznych białoruskich kompozytorów - klasyków i współczesnych twórców. S. Bielciuchou (1958) w swych "Nabożeństwach wieczornych i jutrzniach"(1994) jawi się jako aktywny przedstawiciel wielkiego stylu chorałowego, natomiast A. Zalotnieu (1947) wykazuje w swych nadzwyczaj przejrzystych kompozycjach, np. w "Liturgii św. Jana Chryzostoma"(1994) instynktowne wyczucie białoruskiej tradycji liturgicznej.

Ukazanie się w 1990 r. dwóch zeszytów z fragmentami "Supraslskiego Irmołoja" (1598) i Żyrowickiego Irmołoja"(1649) dało możliwość poznania utworów Anisimowicza i jego kontynuatorów, zaś edycja "Białoruskich kantów" (1990), wydanych przez Ł. Kościukawieca, ukazała złożoność kolęd z XVII wieku, ukrytych przed wieloma pokoleniami.

Guy Picarda (Anglia)