Nr 2 (6), maj 1995r.

GRECZANINOW. REFORMATOR MUZYKI CERKIEWNEJ

W czasie przesłuchań konkursowych Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce dość często rozbrzmiewa w soborze Świętej Trójcy muzyka Aleksandra Greczaninowa. Urodził się on w 1864 roku w Moskwie. Tam też ukończył konserwatorium, a następnie kontynuował studia kompozytorskie w Petersburgu pod kierunkiem Mikołaja Rimskiego-Korsakowa. Tuż po studiach zetknął się z zespołem chóralnym Mielnikowa i właśnie dla tego zespołu skomponował sporą ilość utworów chóralnych. W 1896 roku wrócił do Moskwy, gdzie przez kilka lat tworzył muzykę cerkiewną. Ogromną inspirację w tej dziedzinie dawała Greczaninowowi bliska znajomość ze Smoleńskim, ówczesnym znakomitym dyrygentem chóralnym. Powstało wtedy wiele pięknych uduchowionych utworów, np. "Wnuszi, Boże, molitwu moju".

Chociaż najdojrzalsze lata twórczej działalności kompozytora przypadły na początek XX wieku, to jednak jego natchnieniem i wzorem była rosyjska muzyka romantyczna Czajkowskiego i "Potężnej Gromadki". Poza tym Greczaninow wykorzystywał w swej twórczości ulubione poezje Puszkina i Lermontowa oraz dzieła literatury rosyjskiej.

Jeśli chodzi o muzykę cerkiewną, w zamyśle kompozytora powstała idea odrodzenia starego ruskiego śpiewu, bliskiego muzyce ludowej. W licznych miniaturach o charakterze religijnym dominuje prostota faktury, bogactwo harmoniki i melodii. Są to utwory o dużej ekspresji i głębi wyrazu. Natomiast w większych utworach sakralnych Greczaninow wykorzystywał różne gatunki muzyki XIX-wiecznej, rozbudowując fakturę chóralną i wzbogacając ją o elementy wyrazu typowe dla stylu operowego. Już w "Liturgii Jana Złotoustego", powstałej w 1898 roku, wyraźnie zaznaczyły się nowatorskie tendencje, zaś "Diemiestwiennaja Liturgia" z 1917 roku jest dziełem wokalno-instrumentalnym, gdyż kompozytor wprowadził tam po raz pierwszy instrumenty. I tak jak Archangielski jako pierwszy z kompozytorów wprowadził do muzyki cerkiewnej głosy żeńskie zamiast chłopięcych, tak reforma Greczaninowa znacznie dalej naruszyła kanony prawosławnego nabożeństwa. Zresztą do dziś Kościół prawosławny pozostał wierny tradycji: w cerkwi brzmi tylko muzyka chóralna a cappella. Ale dużym osiągnięciem Greczaninowa było wprowadzenie muzyki cerkiewnej do sal koncertowych, czyli wyjście poza świątynię. Dziś już nikogo to nie dziwi i nie szokuje, ale za życia kompozytora było to bardzo śmiałe przedsięwzięcie. Warto dodać, że w powojennej historii muzyki polskiej do poczynań Greczaninowa nawiązał Romuald Twardowski, komponując w 1968 roku "Małą liturgię prawosławną" na głosy solowe, chór i zespół instrumentów i nieco później Krzysztof Penderecki w monumentalnym dziele "Jutrznia".

Aleksander Greczaninow komponował różne gatunki muzyki, m.in. stworzył bardzo dużo utworów dla dzieci, głównie pieśni. Zróżnicowane w formie i treści weszły one na stałe do repertuaru chórów i szkolnych śpiewaków. Z innych utworów należy wymienić muzykę kameralną, teatralną, piękne poetyckie miniatury fortepianowe, symfonie i opery. Poza tym Greczaninow pracował jako nauczyciel, pianista i dyrygent. Jest także autorem kilku artykułów o istocie muzyki cerkiewnej. Właśnie utwory chóralne o tematyce sakralnej uczyniły Greczaninowa znanym i popularnym kompozytorem.

W 1925 roku opuścił swój kraj i wyjechał najpierw do Paryża, potem do Ameryki, gdzie zmarł w Nowym Jorku w 1956 roku, przeżywszy 92 lata.

Alicja Stradczuk – Twardowska