Nr 1 (5), maj 1995r.

MUZYKA BUŁGARSKIEGO ŚREDNIOWIECZA

Już w pierwszych stuleciach po narodzeniu Chrystusa znajdujemy ślady rozpowszechniania chrześcijaństwa na Półwyspie Bałkańskim. Idee tej religii powoli przenikają do przybyłych później na te ziemie Słowian i Protobułgarów. Jeszcze przed przyjęciem chrztu przez Bułgarów (864 r.) istniały obrzędy religijne z własnymi nieskanonizowanymi pieśniami tworzonymi na podstawie pogańskich pieśni ludowych. Różniły się one zasadniczo od śpiewów oficjalnie wykonywanych w bizantyjskiej muzyce prawosławnej w języku greckim.

Borys I - car Bułgarów (852-889) przyjął chrześcijaństwo z Bizancjum i ściśle przestrzegał oryginalnej wersji obrządku religijnego - używania w liturgii greki i określonych śpiewów cerkiewnych. Dla obrony czystości obrządku stosował drastyczne metody. Pod koniec IX w. (893 r.) przyjęto w Bułgarii język starobułgarski jako oficjalny dla całego narodu. Dziś my, Bułgarzy, jesteśmy dumni z tego, że na naszych ziemiach rozkwitło tak wcześnie wielkie dzieło świętych braci Cyryla i Metodego oraz ich uczniów. Ten historyczny fakt bez wątpienia ma także olbrzymie znaczenie dla rozwoju muzyki cerkiewnej Bułgarów.

Pod koniec IX w. Kliment Ochrydzki korzystał z przetłumaczonych z greckiego na starobułgarski tekstów liturgicznych, tworząc śpiewy dla rodzimej Cerkwi. Z drugiej strony tłumaczone teksty, podstawione pod bizantyjski oryginał muzyczny, zasadniczo zmieniały jego substancję dźwiękową, wprowadzając często elementy melodyczne zaczerpnięte z ustnej tradycji bułgarskiego folkloru. Potwierdzają to niektórzy ówcześni Bizantyjczycy, określając wprowadzone intonacje jako "obce" i "barbarzyńskie". Francuski muzykolog A.Gastaue informuje, że jeszcze w IX wieku przenikają z Bułgarii do Włoch śpiewy cerkiewne różniące się od pieśni bizantyjskich. Podobną tezę utrzymuje E. Wellesz, który wyjaśnia, że w Bizancjum, w epoce Paleologów (XIV w.) tworzono w muzyce liturgicznej także w stylu bułgarskim i perskim. W rozwoju muzyki prawosławnej w omawianym okresie nie należy lekceważyć roli, jaką odgrywali bogomiłowie i inne sekty, które sprzeciwiały się narzucaniu im kanonów i hymnów z oficjalnego Konstantynopola.

Od połowy Xl stulecia do końca XIII następuje w rozwoju wschodniej muzyki cerkiewnej stagnacja. Forma utworów religijnych jest ascetyczna, brzmią one monotonnie i są podporządkowane wyjątkowo rygorystycznym wymogom zalecanym przez patriarchat. Ten okres mija, kiedy znika zagrożenie ze strony wypraw krzyżowych. W Bizancjum rozpoczyna się renesans Paleologów. Kwitnie literatura, muzyka, architektura, ikonografia i cale życie kulturalne. W tym okresie żyje i tworzy jeden z największych kompozytorów, reformatorów i śpiewaków prawosławia, Bułgar z pochodzenia Ioan Kukuzel (1280-1360). W swojej twórczości łamie dotychczasowe ramy stichirerycznego i irmologicznego napiewu i ostatecznie kształtuje wcześniej istniejącą, ale ubogo rozwiniętą formę uroczystego, papadycznego napiewu. Jest to kolosalne osiągnięcie w historii muzyki prawosławnej w Bizancjum. Jego twórczość odzwierciedlała styl epoki Paleologów. Utwory Ioana Kukuzela mają znacznie większe ambitusy - zakres dźwiękowy do dwóch oktaw, długie i logiczne zdania muzyczne. Do budowania swoich dzieł korzystał z chromatycznych i enharmonicznych skal tonowych, co nadawało jego muzyce przepiękny koloryt dźwiękowy Wschodu. Wszystko to, także bogata i skomplikowana ornamentyka, wpływa na zmianę dotychczasowego charakteru muzyki wschodnio-prawosławnej. Dzieła Ioana Kukuzela brzmią uroczyście i wyjątkowo aktualnie. Są trudne do wykonywania i wymagają od śpiewaków wygórowanych możliwości wokalnych. Żal tylko, że dziś jego muzyka jest jeszcze bardzo mało znana i zbyt rzadko wykonywana.

Jest wiele argumentów potwierdzających tezę o istnieniu samodzielnej bułgarskiej muzyki religijnej w średniowieczu i jej późniejszym wpływie na rozwój tej sztuki w innych krajach słowiańskich. Świadczą o tym "Żywoty Cyryla i Metodego", jak również dzieła arcybiskupa Teofilakta Ochrydzkiego, Dimitra Chomatiana, Kronika Joakima, zachowane manuskrypty w bibliotekach Rosji i innych krajów. Rosyjski kompozytor N.Kompanejski wysuwa tezę, że Konstantyn Cyryl - Filozof, kiedy odwiedził Hazarskiego Chana, przygotował na tę wizytę bułgarskie melodie do starobułgarskich tekstów liturgicznych, "wygodne" i "zrozumiałe" dla Słowian. Muzyka prawosławna - bizantyjska i bułgarska - wędrowała różnymi drogami na północ (Rosja przyjęła chrześcijaństwo 124 lata po Bułgarii). Bardzo prawdopodobne, że "bułgarski rozśpiew", odnaleziony później w wieku XVII i XVIII w nutopisach rosyjskich, powstał we wcześniejszym okresie i w ciągu dwóch, trzech stuleci został znacznie zmieniony. Niektórzy rosyjscy badacze cerkiewnego śpiewu twierdzą, że "bułgarski rozśpiew" zasadniczo różni się od wszystkich pozostałych śpiewów liturgicznych. Należy wspomnieć, że przed czasami patriarchy Eftimiego (druga połowa XIV w.) bułgarskie śpiewy cerkiewne przenikają do Serbii, Mołdawii i Rosji. Z tej historycznej informacji można wnioskować, że średniowieczna muzyka bułgarska "zanieczyszczała" nie tylko muzykę bizantyjską, ale i miała wpływ na dość znaczny obszar muzyki wschodnioprawosławnej. Najazd Turków na Bułgarię i cały Półwysep Bałkański (1396-1878) przerywa te wpływy na długi, trwający pięć wieków, okres niewoli narodu bułgarskiego.

Vesselin Nikolov