Nr 1 (35), 19 maja 2010 r.
Wasyl Titow — wybitny rosyjski kompozytor cerkiewnego baroku
Śpiew cerkiewny jest nieodłączną częścią nabożeństwa prawosławnego. Rozwijał się na terenach wschodniosłowiańskich już od czasów przyjęcia chrześcijaństwa z Bizancjum przez Ruś Kijowską (988 r.), poczynając od prostych jednogłosowych form do wspaniałych dzieł chóralnych tworzonych przez wybitnych kompozytorów, które to dzieła charakteryzują się osobliwym nastrojem i niepowtarzalnym klimatem brzmieniowym. Odkąd wzorowana na zachodnioeuropejskiej chóralna muzyka wielogłosowa wyparła tradycyjną monodię można mówić o takiej muzyce cerkiewnej, do jakiej przywykliśmy i z jaką kojarzą się nam bogate ceremonie liturgiczne cerkwi prawosławnej. Wiek XVI na wschodniosłowiańskim areale zna tylko ograniczoną wielogłosowość cerkiewną, tj. dwu- i trzygłosowy śpiew chóralny, podczas gdy XVII wiek zna już wielogłosowość w pełnym tego słowa znaczeniu, od 4. do 8. a nawet 24. głosów. Najbardziej rozpowszechnioną formą tej pełnej wielogłosowości świadczącej o wysokim poziomie rzemiosła kompozytorskiego był tzw. koncert religijny (duchowny) — partiesnyj koncert. Przeznaczony na kilka partii chóralnych nowy rodzaj śpiewu otrzymał nazwę partesnego (łac. partes — głos). Cechą charakterystyczną śpiewu partesnego była jego wysoka jakość artystyczna, która wyrażała się w nasyceniu brzmienia w licznych kontrastach dynamiki i zewnętrznych efektach, których brak było w pierwotnej wielogłosowości cerkiewnej, w tzw. strocznom pienii. Pewne śpiewy partesne, które były kultywowane w praktyce cerkiewnej należy odnieść do drugiej połowy XVI wieku, gdzie dokonano udanego połączenia zachodnioeuropejskich wzorów z tradycyjną ruską melodyką, motywami danych śpiewów liturgicznych i rodzimej heterofonii — tzw. podgołoski.
Pierwszym kompozytorem polifonii cerkiewnej był Polak Jan Kolęda pracujący wówczas na dworze carskim na stanowisku dyrygenta chóru. Komponował on 9-głosowe kantyki, 8-głosowe psalmy, a także fragmenty nabożeństw prawosławnych. Ważną rolę w dziedzinie polifonii cerkiewnej na ziemiach ruskich odegrał Mikołaj Dylecki (ok. 1630-1696). Zaznajomiony z twórczością M. Mielczewskiego (jego nauczyciela), J. Różyckiego, a także innych wybitnych twórców muzyki zachodnioeuropejskiej napisał traktat pt. „Gramatyka muzyczna”, w którym wyjaśnia tajniki technik polifonicznych stosowanych przez wyżej wspomnianych kompozytorów. „Gramatyka...” to dzieło wiekopomne, pierwszy tego typu traktat muzyczny, w zasadzie podręcznik teorii muzyki i kompozycji powstały w języku małoruskim. Zainteresowania twórcze autora podręcznika skupiały się oczywiście wokół wielogłosowej muzyki a cappella z wykorzystaniem techniki koncertującej, kontrastów fakturalnych, a także prostych środków polifonicznych.
Kompozytorem niejako równolegle działającym z M. Dyleckim był Wasyl Titow, który wsławił się przede wszystkim jako autor koncertów. Z nim też związany jest dalszy rozwój partesnego koncertu. Twórczość tego utalentowanego rosyjskiego kompozytora charakteryzuje się bogactwem obrazów muzycznych i mistrzostwem techniki kompozytorskiej. Urodził się prawdopodobnie w roku 1650, a zmarł w 1710 r. W materiałach historycznych po raz pierwszy spotykamy jego nazwisko w 1678 r., kiedy był on członkiem korporacji śpiewaczej „Państwowych diaków” — Gosudarstwiennych piewczich diakow.
Najwyraźniej umiejętności wokalne kompozytora nie były małe skoro znalazł się w składzie pierwszej kategorii stanicy, która śpiewała na nabożeństwach w kaplicy cara Fiodora Aleksiejewicza. Późniejsza działalność Wasyla Titowa dokładnie nie jest znana. Titow według N. Findejzena żył w 1709 r., gdyż skomponował koncert ku czci zwycięstwa połtawskiego. W ciągu 30- lub 35-letniej działalności twórczej W. Titow napisał liczne kompozycje muzyki cerkiewnej partesnej różnych rodzajów: 3-głosowe psalmy w typie kantów, liturgie oraz inne kompozycje o charakterze cyklicznym. Najważniejszą z punktu widzenia przydatności cerkiewnej była jego praca polegająca na zapisie nutowym do tekstów Psałterza wierszowanego, przełożonego przez Szymona Połockiego. Ponadto Titow jest autorem pieśni cerkiewnych — kantów — pieśni radosnych bądź smutnych w swoim wyrazie i o rozmaitym charakterze: epickim, moralizatorskim itd.
Twórczość kompozytora pozostaje w ścisłym związku z cerkwią i przeznaczona jest dla określonych chórów cerkiewnych dysponujących dużym aparatem wykonawczym (podwojone głosy sopranów i tenorów).
Spośród bogatego dorobku twórczego Titowa (ponad 200 utworów) należy wymienić niektóre
z nich:
— „Dzisiaj Chrystus przychodzi nad Jordan aby się ochrzcić” (Dnies
Christos na Iordan priidie — „Dzisiaj Chrystus przychodzi nad Jordan aby się
ochrzcić” (Dnies Christos na Iordan priidie krestitsia) — stichira na
Święto Objawienia Pańskiego, cs. Kreszczenija,
— „Wesel się Kraju Izerski” (wi Rosji spod jarzma Zakonu Kawalerów Mieczowych,
— „Jakimże uwielbieniem będziemy wysławiać Ciebie” (Kiimi pochwałami....),
— „O przesławny cudzie” (O presławnogo czudiesie) — stichira na święto Podniesienia
Krzyża Świętego,
— „Ojcze Tichonie mający Boga w sercu” (Otcze bogonosie Tichonie) — stichira
ku czci św. Tychona,
— „Ze złota wykutego herolda” (Złatokowannuju trubu woschwalim dnies´) — stichira
na święto Jana Chryzostoma,
— „Powiedz nam dzisiaj” (Rcy nam nynie) — hymn poświęcony zwycięstwu nad Połtawą,
— „Wszystkich strapionych radości” (Wsiech skorbiaszczych radostie) — stichira na
święto Wszystkich Strapionych Radość,
— „Święty Boże” (Swiatyj Boże) — Trysagion,
— „Od młodości mojej” (Ot junosti mojeja) — tzw. antifony stiepiennyja, zwane „pieśniami
występowań”, śpiewane na jutrzni w wielkie święta (poza Paschą) przed recyt) — tzw. antifony stiepiennyja,
zwane „pieśniami występowań”, śpiewane na jutrzni w wielkie święta (poza Paschą)
przed recytowaniem Ewangelii,
— „Duch Twój dobry” (Duch Twój błagij) — „kinonik”, tj. hymn liturgiczny
śpiewany na św. liturgii w święto Pięćdziesiątnicy podczas przyjmowania przez
duchownych komunii, treściowo związany z tematyką danego święta,
— „Z nami Bóg” (S nami Bog) — fragmenty z ks. proroka Izajasza (8, 8-18,
9, 2-7), śpiewane lub recytowane na święta Bożego Narodzenia, Chrztu Pańskiego,
Zwiastowania, podczas Wielkiego Powieczerza oraz w pierwszym tygodniu Wielkiego
Postu, po kanonie św. Andrzeja z Krety.
Muzyka wymienionych wyżej utworów cerkiewnych jest swobodna, szeroka, pełna uczuć i emocji, głęboko humanitarna, czego źródła należy szukać w staroruskich pieśniach liturgicznych oraz starych śpiewach ludowych. To właśnie na tym podłożu tworzył Titow swoje partesne dzieła o wielkim rozmachu i głębokiej szczerości zrywając niestety z nastrojami mistycznymi zawartymi w staroruskim śpiewie neumatycznym.my się, iż był bardzo dobrym skrzypkiem. Niewątpliwie Titow zetknął się z wieloma działającymi muzykami w Moskwie, m.in. Iwanem Koreniewem, Mikołajem Dyleckim, Symeonem Piekalickim (kompozytorami ukraińskimi). Na podstawie badań paleograficznych stwierdzono, iż znaczna część, około 100 kompozycji Titowa powstała w latach 90. XVII wieku. Pełna jego twórczość obejmowała nie mniej niż 200 dzieł.
Jeżeli chodzi o język muzyczny W. Titiowa, to należy stwierdzić, iż łączył on w sobie prostotę melodyczną przeplataną pełną harmonią i szerokimi łukami polifonii, tonalność zaś nie wykracza poza ramy dur-moll. Forma — bardzo ważny problem twórczości Titowa. W większości są to przejrzyste struktury rondopodobne, w różnie ukształtowanych formach zwrotkowych. Jest to bezsprzecznie jego własna twórcza indywidualność, którą Titow zastosował w swoich rozwiązaniach kompozytorskich.
Kompozycje Wasyla Titowa wykonywane są rzadko, nie tylko na nabożeństwach lecz także na festiwalach. Miejmy nadzieję, że chóry, szczególnie zawodowe, biorące udział w Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Cerkiewnej zaprezentują nam nieznane dotąd dzieła tego niewątpliwie wielkiego kompozytora.
Fermata