Nr 1 (35), 19 maja 2010 r.

Arvo Pärt i „Kanon Pokajanija”

Arvo Pärt urodził się 11 września 1935 roku w estońskim Paide (Biały Kamień — przyp. tłum.), maleńkim mieście leżącym niedaleko stolicy kraju — Tallina. Kilka lat później, w roku 1944, Estonia była już okupowana przez wojska Związku Radzieckiego, a następnie weszła w jego skład, pozostając republiką radziecką przez ponad 50 lat. Fakt ten miał wielki wpływ na życie i muzykę Arvo Pärta.

W 1957 r. Pärt rozpoczął naukę w Konserwatorium w Tallinie, gdzie jego nauczycielem kompozycji był profesor Heino Eller, będący z kolei uczniem Aleksandra Głazunowa. W tym okresie podjął też pracę jako operator dźwięku w Estońskim Radio, komponował muzykę do inscenizacji teatralnych i otrzymywał częste propozycje tworzenia muzyki do wielkiej ilości filmów. W ten sposób, gdy w 1963 r. kończył Konserwatorium, można go już było nazwać profesjonalnym kompozytorem.

Żyjąc w Związku Radzieckim, Pärt nie miał praktycznie żadnego kontaktu ze zjawiskami zachodzącymi w sferze współczesnej „muzyki zachodniej”. Mimo izolacji początek lat 60. w Estonii charakteryzowało pojawienie się wielu nowatorskich metod kompozycji muzycznej, zaś Pärt stanowił awangardę tego ruchu. W jego wczesnych utworach wyraźnie dostrzegalne są wpływy muzyki Prokofiewa i Szostakowicza.

Poczynając od wyjazdu z Estonii, Pärt skoncentrował się na pisaniu utworów religijnych, które stały się bardzo popularnymi kompozycjami wśród chórów i zespołów całego świata. Zespół „Orthodox Singers” z Tallina pod kierownictwem Walerija Pietrowa od dwudziestu lat jest jednym z uznanych zespołów, w repertuarze którego twórczość Arvo Pärta zajmuje odrębne miejsce.

Większość utworów Pärta wykonywanych przez „Orthodox Singers” to części jednej z jego najważniejszych kompozycji sakralnych — „Kanonu Pokajanija”. „Kanon Pokajanija” został zbudowany na „Kanonie Raskajanija”, pojawiającego się już w najwcześniejszych słowiańskich rękopisach Cerkwi Prawosławnej. Tekst „Kanonu Raskajanija” poświęcony jest tematowi przemiany osobistej. Skrucha pojawia się jako konieczny próg, swego rodzaju oczyszczenie na drodze zbawienia. Jest to sytuacja graniczna — wezwanie duszy ludzkiej.

Szczególność wykonywania „Kanonu Pokajanija” Pärta kryje się w braku wirtuozerii, za którą można ukryć niedostatki techniki lub muzykalności — żadne przesadzone wykorzystanie wibrato nie zastąpi dokładnej intonacji osadzonej na matematycznej regularności zapisu nutowego. Bardzo ważną rolę w wykonaniu utworu spełniają przerwy, umiejętność usłyszenia ich przez wykonawcę i wypełnienia sensem muzycznym. Jest to podobne do wezwań duszy ludzkiej, raz wychwalającej Boga, innym razem bolejącej nad swoimi słabościami, gdzie pomiędzy jednym i drugim stanem jest przestrzeń wymagająca wypełnienia.

Nie patrząc na minimalizm i powściągliwość muzyki Pärta, wykonanie „Kanonu” przez „Orthodox Singers” wyróżnia się kontrastowością niuansów i dynamiką całkowicie odpowiadającą tekstowi, co sprawia, że muzyczna ilustracja tekstu jest znacznie bardziej sugestywna i wiarygodna. I znów wszystko niczym w duszy ludzkiej — z ledwie słyszalnym jękiem i lamentem rozpaczy.

Walerij Pietrow
Tłumaczenie Joanna Chaniło