Nr 1 (35), 19 maja 2010 r.

Muzyka chóralna w twórczości Romualda Twardowskiego

Muzyka chóralna Romualda Twardowskiego znana jest chyba wszystkim polskim chórom. Wykonują ją zarówno doskonałe, profesjonalne i półprofesjonalne zespoły, bardziej i mniej zaawansowane chóry amatorskie, jak też zespoły parafialne i szkolne. Jest ona od ponad 50 lat obecna w polskim życiu śpiewaczym, ciesząc się niesłabnącą popularnością.

Tematyka tej twórczości jest różnorodna. Jej główne obszary to muzyka religijna, liryka wokalna, muzyka inspirowana ludowością, pieśni patriotyczne oraz utwory z tekstem sylabicznym. Niezależnie od charakteru poszczególnych dzieł, można zauważyć pewne typowe cechy stylu kompozytorskiego, przejawiające się w specyficznym prowadzeniu głosów, częstym użyciu niektórych współbrzmień czy rytmów, a także w nawiązywaniu do polskiej muzyki ludowej oraz instrumentalnym traktowaniu chóru jako aparatu wykonawczego.

Romuald Twardowski (w centrum) wśród jurorów XXVIII Festiwalu Muzyki Cerkiewnej "Hajnówka"

Obecny język kompozytorski Twardowskiego jest dość oszczędny. Kompozytor stroni od eksperymentów brzmieniowych i fakturalnych, stosuje prostą rytmikę i harmonikę, redukuje użycie znaków chromatycznych, warstwę harmoniczną utworów podporządkowuje rysunkowi poszczególnych linii melodycznych. Zanim jednak doszło do osiągnięcia tego uproszczonego, charakterystycznego i łatwo rozpoznawalnego stylu, jego twórczość przechodziła zasadnicze przeobrażenia.

Etapem poszukiwań twórczych, w którym Romuald Twardowski uległ fascynacji chóralistyką były studia w Warszawie (1958-1960) i lata po ich ukończeniu. Powstały wtedy liczne kompozycje chóralne m. in: Pieśni o wiośnie (1959), Suita warmińska (1960), Nokturny (1960), Carmina de mortuis (1961), Psalm 149 — Cantate Domino canticum novum (1962), które tematycznie i fakturalnie świadczą o rozległości i różnorodności zainteresowań kompozytora.

Pieśni o wiośnie (Świt, Brzózka kwietniowa, Ptak) do słów Juliana Tuwima są pierwszą bardziej rozbudowaną kompozycją chóralną Twardowskiego. Napisane przez niespełna 30-letniego kompozytora, pełne inwencji melodycznej, harmonicznej, fakturalnej, do dzisiaj nie utraciły swej świeżości. Proporcje tempa poszczególnych ogniw tryptyku są tradycyjne: allegretto — lento — allegro giocoso, na tym jednak tradycyjność utworu się kończy, bowiem zarówno jego warstwa muzyczna jak i tekstowa są nowatorskie. Cechą całego tryptyku jest ilustracyjność, muzyczne oddanie treści większych fragmentów jak też pojedynczych słów. Faktura — szczególnie w częściach szybkich — dzięki zastosowaniu krótkich, przechodzących z głosu do głosu motywów i kolorystycznemu użyciu głosów akompaniujących, nawiązuje do muzyki instrumentalnej.

Napisana w kolejnym roku Suita warmińska jest pięcioczęściowym cyklem, do tekstów ludowych, w którym kompozytor przeplata żywiołową rytmikę z powolną kantyleną (tempa poszczególnych ogniw cyklu to: deciso, lento, allegretto, molto espressivo i vivo e leggiero). W utworze tym kompozytor sięga do rozbudowanej harmoniki, opartej na systemie dur-moll, używając zarazem dość prostej melodyki i tradycyjnych środków fakturalnych, dzięki czemu muzyka ta doskonale wpisuje się w idiom ludowości. Zupełnie inny wyraz mają ascetyczne Carmina de mortuis, do słów Juliana Tuwima. W cyklu tym kompozytor splata atonalną, dysonansową harmonikę i melodykę z jednostajną, statyczną rytmiką, przywołującą na myśl renesansową polifonię religijną. Utwory chóralne, pochodzące z tego pierwszego okresu działalności Twardowskiego są bardzo zróżnicowane i stanowią początek ulubionych obszarów twórczych, znajdując kontynuację w dalszej spuściźnie kompozytora.

W 1968 r. powstała Mała liturgia prawosławna, będąca niejako zapowiedzią przyszłego zainteresowania muzyką cerkiewną, a w latach 70. skomponowane zostały m.in.: Preludio e Toccata (1974), Laudate Dominum (1976) i Lamentationes (1979) na chór a cappella. W utworach tych chór potraktowany jest awangardowo. Preludio e Toccata jest pierwszą z kilku kompozycji, w których zastosowanie tekstu sylabicznego eliminuje warstwę znaczeniową, zwracając całą uwagę na walor brzmieniowy chóru i przybliżając utwór wokalny do idei muzyki absolutnej. Kolejne trzy kompozycje tego nurtu to: Koncert wiejski (1980), Mały koncert (1988) i Trzy eseje (1992).

Laudate Dominum i Lamentationes to utwory eksperymentalne, w których kompozytor zastosował takie środki jak: rezygnacja z określonej wysokości dźwięku na rzecz ekspresji wypowiadanego słowa i efektów dźwiękonaśladowczych (Laudate Dominum) oraz wykorzystanie specjalnie skonstruowanej skali (skala złożona z siedmiu stopni podstawowych i dwóch alterowanych) przy częściowym odejściu od określonej wysokości dźwięku (Lamentationes). W Lamentacjach są miejsca w których jednoczesne zastosowanie znajduje śpiew z określoną wysokością, recytacja rytmizowana — zachowującą wznoszący lub opadający kierunek melodii oraz recytacja nierytmizowana — przeznaczona do indywidualnego powtarzania przez każdego wykonawcę.

W latach 80. XX wieku kompozytor coraz częściej nawiązywał do ludowości. Powstały wtedy m.in. takie cykle jak: Trzy pieśni kurpiowskie z 1980 r. (Ciemna nocka, A kiedy jo jechał, Jedźmy Jasiulu), Dwie pieśni z Podlasia z 1986 r. (A w lesie na dębie i W stodole świta), Dwie pieśni ludowe z 1988 r. (Na polu wierzba i Idzie chmura), czy Tryptyk polski, (1987). Także wspomniane powyżej utwory z tekstem sylabicznym (Koncert wiejski i Mały koncert) rytmicznie wzorowane są na polskim folklorze. W twórczości inspirowanej polską muzyką ludową kompozytor nie odchodzi od typowego dla siebie języka harmonicznego i prowadzenia głosów, dzięki czemu muzyka ta ma charakterystyczne, wyraziste brzmienie.

Kiedy na początku lat 80. Romuald Twardowski został zaproszony do jury Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce, postanowił powtórnie sięgnąć do tradycji kulturalnej Bizancjum. Powstały wtedy Trzy freski na orkiestrę symfoniczną (1986), będące nawiązaniem do trzech regionów prawosławia: Grecji, Rosji i Bałkanów. Poszczególne części utworu są zatytułowane: Christos Pantokrator na górze Athos, Święta Trójca według Rublowa i Prorok Eliasz na wozie ognistym z klasztoru w Rile. Utwór ten, podobnie jak Mała liturgia prawosławna, wywodzący się z tradycji kultury wschodniej, nie ma jednak żadnego zastosowania w praktyce religijnej Kościoła wschodniego, a Romuald Twardowski, ciągle obcujący z żywym wykonawstwem śpiewów cerkiewnych, coraz bardziej takiego praktycznego zastosowania poszukiwał. Zwrot jego zainteresowań twórczych w kierunku muzyki sakralnej nastąpił w latach 90., a głównymi nurtami twórczości kompozytora stały się w tym okresie rzymskokatolicka i prawosławna chóralna muzyka religijna a cappella.

W okresie tym kompozytor wpadł na pomysł napisania takiego utworu, który mógłby być wykonany i w jednym i w drugim Kościele. Utworem tym jest Alleluja (1990) — naW okresie tym kompozytor wpadł na pomysł napisania takiego utworu, który mógłby być wykonany i w jednym i w drugim Kościele. Utworem tym jest Alleluja (1990) — nagrodzone l. nagrodą na konkursie kompozytorskim PZChiO im. S. Wiechowicza w 1990 roku. Ta idea utworu ekumenicznego, znajdującego zastosowanie w liturgiach obu kościołów zaowocowała ponownie utworem Osanna (1992). Tak samo jak w Alleluja kompozytor posłużył się tutaj tylko jednym słowem Osanna/Hosanna, które stanowi całą treść dzieła. Chóralna muzyka religijna stała się w ostatniej dekadzie XX w. i w początkach obecnego stulecia głównym nurtem twórczości kompozytora. Jej styl różni się zasadniczo od stylistyki utworów z lat 60. i 70. Kompozytor zrezygnował z eksperymentów brzmieniowych i fakturalnych, uprościł rytmikę i harmonikę, zredukował użycie znaków chromatycznych, warstwę harmoniczną utworów podporządkował rysunkowi poszczególnych linii melodycznych.

W swej muzyce religijnej Romuald Twardowski splata zdobycze nowoczesnej harmonii i faktury z wybranymi elementami muzyki kościelnej Wschodu i Zachodu, czego efektem jest jedyny w swoim rodzaju, indywidualny język. Obok wspomnianych powyżej utworów ekumenicznych Twardowski napisał w tym czasie liczne kompozycje cerkiewne i kościelne: Chwalitie Imia Gospodnie (1990), Woskriesienije Christowo (1995), Regina caeli (1996), Wsiakoje dychanije (1996), Błażen muż (1997), Osanna II (1997), K Tiebie, Władyko (1998), Benedictus (1999), Lauda Sion (1999), Sie nynie (1999), Carice moja (2000), Chwali dusze moja Gospoda (2000), Wo Carstwii Twojem (2000), Jubilate Deo (2001), O, gloriosa Domina (2001), Otcze nasz (2005), Pater noster (2005), Popule meus (2006), Lux aeterna (2007), O Crux ave (2008), Ave Maria (2009). Ponadto w 1994 r. opracował twórczo 28 kolęd prawosławnych na chór mieszany. kademicki Politechniki Gliwickiej pod dyr. Czesława Freunda oraz Liturgię św. Jana Chryzostoma (2005), której prawykonanie odbyło się w Kijowie, pod dyrekcją Mykoły Hobdycza.

Marcin Mazur