Gazeta Festiwalowa

Nr 1 (33), 20 maja 2008 r.

Muzyka cerkiewna jest bliska Krzysztofowi Pendereckiemu

Krzysztof Penderecki w bieżącym roku obchodzi 75-lecie urodzin. Świat muzyczny z pewnością godnie uczci zarówno tę rocznicę, jak i jej bohatera.

K. Penderecki studiował kompozycję u F. Skołyszewskiego, a następnie w PWSM w Krakowie u A. Malawskiego i S. Wiechowicza. Jest laureatem wielu nagród artystycznych krajowych i zagranicznych oraz doktorem honoris causa kilkudziesięciu uniwersytetów. Posiada wysokie odznaczenia państwowe i zagraniczne.

Pierwszy występ K. Pendereckiego na arenie międzynarodowej miał miejsce w 1959 r. na Festiwalu „Warszawska Jesień", podczas którego wykonał Strofy, jeden z trzech utworów, za które otrzymał pierwsze nagrody na II Ogólnopolskim Konkursie dla Młodych Kompozytorów. Pozostałymi były Psalmy Dawida i Emanacje. W tym samym roku powstał Tren ofiarom Hiroszimy uhonorowany nagrodą UNESCO. Utwór ten zapoczątkował pasmo sukcesów takich dzieł, jak: Anaklasis, Polymorphia, Fonogramy, Psalm czy Pasja wg. św Łukasza. Następnie powstały kolejno: Dies irae, opera Diabły z Loudun, Jutrznia. W 1972 r. rozpoczął karierę jako dyrygent i od tej pory prowadził największe orkiestry świata. Prapremiera I Koncertu skrzypcowego odbyła się w Bazylei (1977). Drugim dziełem operowym był Raj utracony wykonany po raz pierwszy w Lyric Opera of Chicago (1978). Te Deum zadyrygował kompozytor podczas prapremiery w Asyżu (1980), Polskie Reqiem powstało na zamówienie Radia i Państwowego Teatru Wirtembergii dla uczczenia 40. rocznicy zakończenia II wojny światowej (1984), a Czarną maską dyrygował na Festiwalu w Salzburgu (1986). W 1988 roku otrzymał nagrodę Grammy za II Koncert wiolonczelowy nagrany wspólnie z Mścisławem Roztropowiczem.

Prapremiera czwartej opery, Króla Ubu, miała miejsce w Operze Monachijskiej (1991). Kolejne jego nowe dzieła to, m.in.: Sinfonietta, Benedicamus Domino, V Symfonia, Koncert fletowy, Siedem bram Jerozolimy (3000 lat Jerozolimy), Hymn do św. Daniłła (850-lecie Moskwy), Hymn do św. Wojciecha (1000-lecie Gdańska), Credo, Sonata na skrzypce ifortepian. W styczniu 2001 r. kompozytor ukończył Concerto Crosso, którego prawykonanie odbyło się w czerwcu tego samego roku w Tokio, pod dyrekcją Charlesa Dutoit. 9 maja 2002 r. w Carnegie Hall odbyła się światowa prapremiera Koncertu fortepianowego „Zmartwychwstanie". W roku 2005 miały miejsce trzy kolejne premiery: Largo na wiolonczelę i orkiestrę, VIII Symfonia „Lieder der Vergden-glichkeit"i Chaconne — część Polskiego Requiem, zadedykowana Papieżowi Janu Pawłowi II.

14 grudnia 2005 r. K. Penderecki został uhonorowany najwyższym polskim odznaczeniem — Orderem Orła Białego.

We wrześniu 2007 r. K. Penderecki otrzymał tytuł Honorowego Profesora Sankt Petersburskiego Konserwatorium im. N. Rimskiego-Korsakova. Jego imię znalazło się wśród tak wybitnych osobistości świata muzycznego jak Juri Temirkanov, Rodion Szczedrin, GalinaWiszniewskaja.

K. Penderecki nigdy nie stronił od pisania utworów na zamówienie, związanych z ważnymi wydarzeniami kulturalnymi lub religijnymi. Już w 1964 r. skomponował kantatę na 600-lecie Uniwersytetu Jagiellońskiego, zatytułowaną Kantata In honorem Almae Matris Universitatis Iagellonicae sescentos abhinc annos fundatae. Jest to okolicznościowa, zaledwie sześciominutowa dedykacja łacińska, godna wiekowego i zasłużonego Uniwersytetu. Z innych ważnych utworów o charakterze religijnym należy wymienić Psalmy Dawida na chór mieszany i perkusję, powstałe w 1958 r., ogromne dzieło oratoryjne — Pasja wg św. Łuka sza (1965), Dies irae — poświęcone ofiarom hitleryzmu w Oświęcimiu, a ściślej mówiąc, budowie pomnika upamiętniającego ofiary tej zbrodni, oraz monumentalne dzieło — Siedem Bram Jerozolimy, oparte na magicznej liczbie siedem, która odegrała wielką rolę wwielu tradycjach i posiadała specyficzne właściwości, a w Biblii oznacza liczbę świętą. Kompozytor wielokrotnie podejmował też próby pisania dzieł religijnych lub o wymowie religijnej w duchu muzyki prawosławnej. Do takich utworów należą: Jutrznia, Pieśń Cherubinów i Hymn św. Daniłła.

Jutrznia, wielkie dzieło na głosy solowe, chór i orkiestrę powstało w 1970 r. Utwór złożony jest z dwóch części związanych z Wielkanocnym nabożeństwem prawosławnym: Złożenie do Grobu — odpowiednik obrzędu Wielkiego Piątku oraz Zmartwychwstanie — odwołujące się do Jutrzni Paschalnej. Muzyka tego dzieła, o gigantycznej obsadzie, operuje w zasadzie oszczędnymi, prostymi środkami; kompozytor oplata ją niekiedy ornamentyką, sięga do środków muzyki kościoła prawosławnego, co widoczne jest w wielogłosowości, recytatywach, basso profondo, a także w zakresie charakterystycznego instrumentarium — dzwonki mszalne, spiżowe dzwony kościelne, drewniane kołatki używane w okresie wielkiego postu.

Po wielu latach, kiedy znów wykonano Jutrznię, zabrzmiała ona tak samo fascynująco jak przed laty. W 1998 r. to niezwykłe dzieło zostało nagrane przez Mitteldeutcher Rundfunk pod dyrekcją kompozytora z udziałem m.in. polskich solistów. Na łamach „Ruchu Muzycznego" Bohdan Pociej pisał: „Chyba dopiero dziś, z perspektywy lat ,słuchając tak znakomitego nagrania potrafię w pełni docenić to dzieło. Penderecki ideę nabożeństwa cerkiewnego, liturgii paschalnej, obrzędów Wielkiej Soboty i Niedzieli, określone przez kanoniczne teksty, maksymalnie zdynamizował i nasycił dramatyzmem. Religijne uduchowienie zderza się ze zgiełkiem i ruchliwością współczesnego świata, ze sposobem przeżywania sacrum w naszych czasach. (...) Jutrznia nie tylko nie przybladła, ale wręcz świeci jeszcze mocniejszym blaskiem i dziś uznać ją musimy za jedno z największych dzieł tego rodzaju, powstałych z intuicji religijnej".

Natomiast Regina Chłopicka (Akademia Muzyczna w Krakowie) wjednym z artykułów na temat muzyki K. Pendereckiego pisała: „W Jutrzni kontrast między światem Boga i człowieka zostaje nie tylko zachowany, ale muzycznie uwypuklony, jednak zmienia się łącząca je relacja. Świat człowieka zostaje podniesiony do rangi partnera prowadzącego dramatyczny dialog z Bogiem. Poprzez ciąg wydarzeń muzycznych wyłania się postać człowieka naszej epoki, pytającego o sens życia i śmierci, o dobro i zło". W 1986 r. K. Penderecki skomponował utwór Pieśń Cherubinów na chór mieszany a cappella. Utwór był dedykowany Mścisławowi Roztropowiczowi, światowej sławy wiolonczeliście i przyjacielowi kompozytora.

K. Penderecki nawiązał w swoim utworze do XVIII-wiecznego rodzaju śpiewów, krzewionych i tworzonych w Akademii Mohylańskiej w Kijowie, założonej przez metropolitę Piotra Mohyłę. Akademia stanowiła centrum śpiewów tzw. partesnych. Do melodii kantów podkładano tekst liturgiczny, np. do melodii kantu Radujsia radostie nasza dodano tekst pieśni cherubinów. Powstała w ten sposób pieśń cherubinów określana jako Chieruwimskaja. Pieśń Cherubinów K. Pendereckiego jest utworem o dużym ładunku emocjonalnym, osiągniętym współczesnymi środkami muzycznymi.

Kolejny utwór, skomponowany w duchu muzyki prawosławnej, to Hymn do św. Daniłła na chór mieszany i orkiestrę, skomponowany w 1997 r. dla uczczenia 850-lecia Moskwy. Jest to dzieło monumentalne, napisane z rozmachem, pełne zaskakujących efektów. Być może, K. Penderecki skomponuje jeszcze utwór wykorzystujący tak wielkie bogactwo muzyki prawosławnej.

Alicja Twardowska

wstecz