Nr 1 (33), 20 maja 2008 r.

Aleksander Archangielski — twórca znany i nieznany

Znakomity rosyjski kompozytor i dyrygent chóralny Aleksander Archangielski (1846 -1924) swoje dzieło „Wsienoszcznoje bdienije" („Całonocne czuwanie") napisał w roku 1896 i była to próba wypełnienia dużej luki repertuarowej w literaturze muzycznej prawosławia. Podobną próbę kilkanaście lat wcześniej podjął wielki rosyjski romantyk Piotr Czajkowski, lecz jego opracowanie „Całonocnego czuwania" nie zyskało nigdy tak wielkiej popularności jak „Wsienoszcznaja" A. Archangielskiego. Tajemnica sukcesu tego ostatniego tkwi w przejrzystości języka muzycznego, jego melodyjności, a przez to dostępności dla wielu dobrych chórów parafialnych, jak również odbiorców.

A. Archangielski był wszechstronnie wykształcony. Wiedzę teologiczno-muzyczną zdobytą w Seminarium Duchownym w Penzie oraz Nadwornej Kapeli Śpiewaczej postanowił poszerzyć o studia na Akademii Wojskowo-Medycznej oraz Instytucie Technologicznym. Jednocześnie wciąż doskonalił warsztat muzyczny i zdobywał praktykę chórmistrzowską, prowadząc chóry wojskowe w trakcie nabożeństw cerkiewnych. W wieku 34 lat stworzył własny chór, który liczył początkowo szesnaście osób, a w późniejszym okresie nawet siedemdziesięciu śpiewaków. Zespół ten pozwalał swobodnie wprowadzać nowatorskie pomysły chórmistrza i kompozytora w życie (takie jak zamiana głosów chłopięcych na żeńskie), a także jako pierwszy wykonywał jego autorskie dzieła liturgiczne. Chór Archangielskiego z powodzeniem koncertował na terenie Rosji i Finlandii do momentu rozpadu w październiku 1917 r.

„Wsienoszcznoje bdienije" A. Archangielskiego składa się z 25 stałych fragmentów wieczerni ijutrzni (kilka z nich to miniaturki muzyczne), pozbawione jest natomiast zmiennych „wsienoszcznoj" czyli: troparionów, kondakionów, kanonów, stichir i innych.

22 listopada 1896 r. komisja cenzuralna przy Świętym Synodzie pod przewodnictwem archimandryty Metodego uznała, iż dzieło jest warte rozpowszechnienia i wykonywania w świątyniach na terenie całej Rosji.

Teologiczna głębia tekstów nieszporów i jutrzni wchodzących w skład „Całonocnego czuwania" oraz piękno śpiewów, bez względu na stan naszej religijności, unosi uczestniczących w tym nabożeństwie w inny, Boski, wymiar rzeczywistości. Sprawia, że nawet nie do końca rozumiejąc teksty czytanych i śpiewanych modlitw, intuicyjnie (na podobieństwo życia przyszłego eonu) odczuwamy bliskość Boga, Najświętszej Bogurodzicy oraz świętych Pańskich. Należy także pamiętać, iż powstałe w pierwszych wiekach chrześcijaństwa nabożeństwo całonocnego czuwania jest doskonałym przygotowaniem do głównego nabożeństwa chrześcijańskiego jakim jest Liturgia Święta. W uproszczeniu można powiedzieć, że całonocne czuwanie jest wchodzeniem do rzeczywistości Królestwa Bożego, gdy wierni otwierając drzwi swych serc odnajdują drogę do nieba.

Zespół Muzyki Cerkiewnej (ZMC) po raz pierwszy zaprezentował rodzimym słuchaczom „Całonocne czuwanie" we wrześniu 1976 r., śpiewając 15 jego fragmentów w Cerkwi Zasnięcia N.M.P. w Krakowie. Po kilkunastu latach po raz wtóry sięgnęliśmy po dzieło mistrza znad Newy, kiedy wróciłem ze Stanów Zjednoczonych. Wespół ze Stanisławem Głowackim (drugim dyrygentem ZMC) wykonaliśmy to dzieło dwukrotnie — 18 i 25 marca 1992 r. w warszawskim Kościele Ewangelickim. Zaśpiewane przez zespół 17 fragmentów „Całonocnego czuwania" zostało przyjęte bardzo entuzjastycznie przez stołecznych melomanów.

W wielkiej ektenii wystąpił solista — bas, podobnie jak w graduale „Gospod' wocarysia". W wielkiej doksologii na zakończenie zaprezentował się kwartet solistów: sopran, alt, tenor i bas.

Kulminacynym punktem „Wsienoszcznoj" jest czytanie jednej z jedenastu perykop ewangelicznych o Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Pięknym jego uzupełnieniem jest śpiew chóru: „Widzieliśmy Zmartwychwstanie Chrystusa, poprzez Krzyż przychodzi radość całemu światu, zawsze błogosławiąc Pana, wychwalamy Zmartwychwstanie Jego, ukrzyżowanie bowiem przecierpiał, śmiercią śmierć zniweczył".

„Całonocne czuwanie" kończy hymn maryjny „Walecznej Hetmance" jako uwielbienie całego świata wobec Theotokos-Bogurodzicy.

Ubiegłoroczny festiwal Międzynarodowy Festiwal Muzyki Cerkiewnej inaugurowało „Całonocne czuwanie" S. Rachmaninowa, wtym zaś roku słuchacze będą mogli cieszyć się pięknem „Wsienoszcznogo bdienija" A. Archangielskiego, pełnym mistyki i apofatycznego uroku prawosławia.

Ks. Jerzy Szurbak

Wpolskiej bibliografii muzycznej jest niezwykle mało wiadomości o tym utalentowanym dyrygencie i kompozytorze. Aleksander Andrejewicz Archangielski urodził się 23 października 1846 roku w miejscowości Staroje Tiezikowo koło Penzy. Początkowo muzyki uczył się w seminarium w Penzie, następnie — głównie teorię muzyki studiował uN. M. Potułowa. Wkrótce został kierownikiem chórów, w tym chóru arcybiskupiego w Penzie. Po kilku latach pracy wyjechał do Petersburga, gdzie studiował w Akademii Wojskowo-Medycznej, w Instytucie Technologicznym oraz w Nadwornej Kapeli Śpiewaczej, gdzie uczył się teorii muzyki u prof. D. D. Klimowa, a śpiewu u Włocha Zanettiego.

Po ukończeniu studiów A. Archangielski pracował w różnych miejscach. Najpierw podjął pracę w ministerstwie komunikacji, następnie całkowicie poświęcił się muzyce. Pierwszym chórem, jakim kierował był chór Batalionu Saperów, następnie chór Konno-Gwardyjskiego Pułku i wkrótce — chór nadworno-stajennej cerkwi. W 1880 r. utworzył zespół składający się z 16 osób; chór ten z czasem zwiększył swoją liczebność do ponad 70 chórzystów. Zespół występował w cerkwi Pocztowej, Korpusie Paziów i Instytucie Technologicznym. Ze swoim chórem mistrz A. Archangielski odbywał liczne podróże koncertowe nie tylko po całej Rosji, ale i za granicą, m.in. w Finlandii, Niemczech i dwukrotnie w Polsce. W ten sposób popularyzował i rozsławiał piękno rosyjskich pieśni ludowych oraz muzyki cerkiewnej. Poza tym w repertuarze zespołu chóralnego A. Archangielskiego były też dzieła chóralne innych mistrzów, należących do klasyki tego gatunku, jak G. P. Palestrina, O. di Lasso, A. Lotti, J. S. Bach, W. A. Mozart i inni. Szczególnie artysta cenił dzieła wielkich mistrzów rosyjskiej chóralistyki, jak D. Bortniański, P. Czesnokow i A. Greczaninow.

Działalność koncertowa A. Archangielskiego trwała ponad 30 lat, aż do 1917 r. Koncerty te cieszyły się ogromną popularnością i wielkim uznaniem publiczności i krytyki. W Rosji występy chóru pod dyrekcją A. Archangielskiego uważano wręcz za legendarne, za niedościgniony wzór dla innych zespołów. Po roku 1917 część chórzystów przeniosła się do innych zespołów, np. „Kapeli Akademickiej", a pozostali członkowie zespołu rozproszyli się. W Rosji był to bowiem czas rewolucji i ogromnych przemian, niepokojów i niepewności.

Zespół stworzony przez A. Archangielskiego był rodzajem szkoły chóralnej, dlatego śpiewający w nim śpiewacy reprezentowali wysoki kunszt wokalny, posiadali piękne głosy.

W 1884 roku artysta dokonał wielkiej zmiany w tradycji śpiewu chórów cerkiewnych. Jako pierwszy w praktyce śpiewu cerkiewnego zastąpił głosy chłopięce głosami żeńskimi. W ślad za nim podobnie postąpili inni dyrygenci chóralni w całym kraju.

Warto dodać, że oprócz działalności koncertowej i kompozytorskiej artysta był wielkim działaczem społecznym. Z jego inicjatywy 30 stycznia 1902 r. w Petersburgu utworzono „Cerkowno-piewczeskoje błagotworitielnoje obszczestwo", zrzeszające wiele chórów cerkiewnych stolicy. Było to bardzo nowoczesne przedsięwzięcie. Chóry wymieniały się utworami, organizowały wzajemne występy i udzielały sobie pomocy . Środki na działalność pochodziły z koncertów chóru A. Archangielskiego oraz z hojności ofiarodawców, zupełnie jak dziś jest na świecie. Powstanie takiego stowarzyszenia chóralnego w Petersburgu spowodowało utworzenie podobnych organizacji w wielu rosyjskich miastach, wktórych chóry zrzeszały się w celu artystycznym, ale też broniły swoich interesów materialnych i prawnych.

A. Archangielski był jedynym dyrygentem z Petersburga, uczestniczącym w pierwszym zjeździe dyrygentów w Moskwie 1908 r., na którym został wybrany jego przewodniczącym.

Jako chórmistrz A. Archangielski wkomponowaniu skupił się na muzyce chóralnej, tworząc muzykę religijną i świecką. Jego utwory są pełne bogactwa form, doskonałości w prowadzeniu głosów i umiejętności wykorzystywania bogactwa brzmieniowego poszczególnych rodzajów głosów; brzmienie pełnego, wielogłosowego chóru często uzupełniał partiami solowymi. Dużą dramaturgią, a zarazem ogromną ekspresją odznaczają się takie utwory, jak „Pomyszlaju dień strasznyj", „Hospodi, usłyszy molitwu moju", „Wieruju" zbasem solo i wiele innych.

Utwory A. Archangielskiego były i są często wykonywane na wszystkich edycjach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej. Szczególnym uznaniem chórów i dyrygentów cieszą się: fragmenty „Wsienoszcznoj", części „Zaupokojnej Liturgii", koncerty „Hospodi, usłyszy molitwu moju", „Wnuszy Boże", „Pomyszlaju dień strasznyj", „Utoli bolezni", „K Bogorodice prileżno" i inne.

Większość dzieł A. Archangielskiego w 14 zeszytach zostało wydanych. za jego życia. U schyłku życia jego utwory były rzadko wykonywane w Rosji, gdyż dominowała tam nowa synodalna szkoła wykonawcza, która wyznaczała kierunki i tendencje w muzyce cerkiewnej. „Nowaja russkaja szkoła w cerkownom pienii" oraz „Piewczeskaja kapella" ignorowały jego twórczość. A. Archangielski zmarł w 1924 roku w Pradze, gdzie przebywał na emigracji. Po latach mistrz Archangielski znów króluje w repertuarze niemal wszystkich zespołów chóralnych, wykonujących muzykę cerkiewną.

W Rosji w 1972 roku ukazała się książka D. Tkaczowa o życiu i dziele kompozytora, która jak dotąd nie została przetłumaczona na język polski. A zatem A. Archangielski — wybitny kompozytor i działacz chóralny, człowiek o niespożytej energii — wciąż czeka na swoje odkrycie.

Alicja Twardowska

 

wstecz

---

Copyright © Międzynarodowy Festiwal Muzyki Cerkiewnej — Hajnówka 2004