Nr 1 (30), 24 maja 2005 r.

Dźwięcząca cisza. Jubileusz 70-lecia Arvo Pärta

Jeden z najznakomitszych kompozytorów współczesnych Arvo Pärt urodził się w 1935 roku w Pajdzie, niedaleko Tallina. W wieku siedmiu lat rozpoczął naukę gry na pianinie w niewielkim estońskim miasteczku Rakwere, a później teorii muzyki i kompozycji pod kierunkiem Welje Tormisa. W 1957 roku rozpoczął naukę w Tallińskim Konserwatorium, gdzie studiował pod kierunkiem Heino Ellera (l887-19707), ucznia A. K. Głazunowa i znaczącej postaci dla kilku pokoleń kompozytorów estońskich. W 1958 roku, będąc jeszcze studentem Konserwatorium, Arvo Pärt rozpoczął pracę jako reżyser dźwięku w Radiu Estońskim, co niewątpliwie pomogło mu bliżej poznać muzykę radziecką i współczesną muzykę zagraniczną.

W 1962 roku otrzymał on wszechzwiązkową nagrodę za kantatę dziecięcą „Nasz sad" i oratorium „Postulat pokoju". Na początku lat 80-tych otrzymuje oficjalne pozwolenie na wyjazd ze Związku Radzieckiego. Pierwszym przystankiem był Wiedeń, następnie, dzięki specjalnemu stypendium, Arvo Pärt osiedlił się w Berlinie.

Twórczość Arvo Pärta możemy podzielić na dwa okresy – 1958-1968 i 1976 - do chwili obecnej. Jeżeli porównamy utwory obu okresów, to czasami trudno wyobrazić sobie, że wyszły one spod pióra jednego mistrza, tak różne są muzyka i kompozycja.

W pierwszym okresie twórczości (1958-1968) Pärt pasjonował się awangardowymi technikami - swobodną dodekafonią, serializmem i aleatoryką. W początkach lat 70-tych aktywnie zajmował się badaniem muzyki dawnej i do roku 1976 niewiele komponował. Sam Pärt nazywa ten okres latami studiów. Poznanie śpiewu gregoriańskiego i średniowiecznej polifonii określiło kierunek twórczej ewolucji kompozytora. Trzecia symfonia (l971) oznaczała zwrot w kierunku diatoniki, modalności i harmonii.

W środku lat 70-tych Pärt doszedł do nowego stylu, opartego na najprostszych elementach dźwiękowych - trójdźwięku i ruchu po tonach skali diatonicznej; nazwał go tintinnabuli (łac. „dzwoneczki") i scharakteryzował jako „dobrowolna ucieczka do ubóstwa".

Styl tintinnabuli kompozytor rozwinął w licznych partyturach, przesiąkniętych łagodnym i podniosłym duchem religijnym; wśród najważniejszych – Stabat mater na 3 głosy i trio smyczkowe (1985), Te Deum na 3 chóry, fortepian, instrumenty smyczkowe i magnetofon (l985), Magnifikat (1989), „Bogurodzicy Dziewicy" na chór a capella (1990), „Kanon Pokutny" na chór a capella (l998).W twórczości kompozytora „Kanon Pokutny" zajmuje miejsce szczególne i jak on sam twierdzi, bardzo wiele dla niego znaczy.

„Wiele lat temu, gdy po raz pierwszy zetknąłem się z tradycjami rosyjskiej cerkwi prawosławnej - wspomina Arvo Pärt - natknąłem się na tekst, który wywarł na mnie ogromne wrażenie, chociaż wtedy nie mogłem zrozumieć tego w pełni. To był kanon pokutny". „Nie pokładaj nadziei, duszo moja, w zdrowiu cielesnym i urodzie przemijającej, albowiem widzisz, jak silni i młodzi umierają, ale wynieś pod niebiosa: daj i mnie, niegodnemu, Boże, zmiłowanie..."

Kanon Pokutny to święty utwór poetycki, składający się z dziewięciu pieśni i Modlitwy kanonu. W swej istocie Kanon Pokutny jest modlitwą grzesznego człowieka, który kontemplując radość duchowego święta Cerkwi, pamięta o nieszczerości swego serca i boi się, że w Życiu Wiecznym nie zobaczy Boga i będzie przez niego odrzucony.

„Od tego czasu często wracałem do tych wierszy, umysłem starając się z trudem dotrzeć do ich sensu", - pisze kompozytor. W efekcie powstał utwór wyjątkowy, przesiąknięty prawdziwym duchem prawosławnej muzyki rosyjskiej.

O znaczeniu prawosławnej melodyki tekstu mówią słowa Arvo Pärta, wypowiedziane przez niego w okresie komponowania kanonu.

„W tym utworze starałem się dać słowom swobodę. Chciałem dać językowi możliwość wyboru własnego muzycznego brzmienia, aby słowo samo prowadziło swój rysunek melodyczny. W efekcie mój Kanon Pokutny jest przesiąknięty tym szczególnym, nigdzie, poza cerkiewnymi tekstami nie spotykanym, językiem słowiańskim i nabrał nieoczekiwanego nawet dla mnie kolorytu.

Właśnie Kanon wyraziście mi pokazał, że wybór tego lub innego języka może wpłynąć na charakter utworu w takim stopniu, że tekst w całej swej różnorodności może podporządkować sobie całkowicie muzykę, jeżeli tylko damy mu możliwość „tworzenia muzyki"...

Zoja Tumanowa
/Dyrektor Międzynarodowego Festiwalu
Prawosławnej Muzyki Credo/
z rosyjskiego tłumaczyła Olga Zdanowska