Nr 1 (21), 27 maja 2001r.

Tematyka liturgiczna w twórczości współczesnych kompozytorów białoruskich

Tłum. Grażyna Nazaruk

Muzyka liturgiczna nazywana jest ikoną rozbrzmiewającą dźwiękami. Święci Ojcowie śpiew cerkiewny nazywali nie muzyką, a melodią słów. Rzeczywiście, w pieśniach liturgicznych niemożliwe jest oddzielenie elementu słownego od muzycznego. Element muzyczny pomaga w utrwaleniu w pamięci i świadomości słuchaczy tekstów modlitewnych oraz ułatwia ich interpretację.

Dlatego słuchając muzyki cerkiewnej (a ściślej mówiąc, śpiewów liturgicznych) człowiek poznaje Boga i siebie, głębię swojej duszy, uczy się obcowania z Bogiem. Ta wewnętrzna aktywność twórcza jest nieskończona i wyrażenie tego wewnętrznego życia duchowego, wyrażenie go dźwiękami melodii, jest również nieskończone.

Gdy twórczość muzyczna odrywa się od swoich religijnych podstaw, nieuchronnie dochodzi do stanu, za progiem którego znajduje się chaos i „ciemność nieprzenikniona".

Dlatego też nie dziwi fakt. że w twórczości współczesnych kompozytorów coraz częściej pojawiają się tematyka i teksty liturgiczne. W dążeniu do odczytania wiecznych prawd oczyma współczesnego człowieka, dojścia do nowego myślenia poprzez zapomniane stare, wskrzeszenia w sobie Boga, do tekstów i tematyki liturgicznej sięgają tacy kompozytorzy, jak: A. Bondarienko. L. Szleg. A. Korotkina, S. Bieltiukow. O. Zaletniew, M. Wasiuczkowa. E. Nosko, W. Kopytko. A. Kozłowa. O. Chodosko.

Podwaliny pod tradycyjną prawosławną szkołę kompozytorską położył przede wszystkim Aleksiej Jewłampijewicz Turienkow, rozwinęli ją N. Kowieński. N. Kulikowicz-Szczegłowa, N. Butomo. Kontynuują współcześni kompozytorzy, głównie duchowny Andriej Bondarienko z cerkwi św. Borysa i Gleba na Kałoży w Grodnie, profesjonalny kompozytor, laureat Państwowej Nagrody Republiki Białoruś, twórczość którego cieszy się dużym uznaniem na Białorusi i za jej granicami.

Jego utwory koncertowe o charakterze religijnym świadczą o poszukiwaniu przez kompozytora nowych środków wyrazu dla cerkiewnej muzyki chóralnej i są zgodne z jego rozumieniem obrazu w tekście kanonicznym. U podstaw jego muzyki legły intonacje starej prawosławnej monodii, tradycje linearnego muzycznego myślenia w połączeniu z sonornością, kolorytem dysonansu. Dźwiękową gamę jego dzieł charakteryzują delikatność, różnorodność, malowniczość; muzyka jest wyrazista i łatwa w słuchaniu. Kompozytor nie unika chromatyki, nie rezygnuje z wyrafinowanych kompozytorskich technik XX wieku. Jednocześnie jego utwory chóralne nie są obce słuchaczowi. Poprzez słowo ozdobione dźwiękiem muzycznym w dziełach chóralnych o. Andrieja tradycja została połączona z nowoczesnością. Ideał artystyczny kompozytora jest kształtowany pod wpływem wzajemnego oddziaływania żywiołu duchowego, modlitewnego z wysoce intelektualnym duchem współczesnej kultury.

U podstaw twórczości o. Andrieja Bondarienko leży idea chrześcijańskiej, wszechogarniającej miłości. Tematyka ta dominuje także w świeckich utworach kompozytora.

Najbardziej płodnym w sferze cerkiewnej muzyki chóralnej kompozytorem jest L.K. Szleg (ur. w roku 1948). Jego muzyka wyróżnia się głębokim emocjonalnym oddziaływaniem, rozwija śpiewacze tradycje Cerkwi. Wczesne dzieła twórcy świadczą o ekspresji, dążeniu do komunikatywności, podwyższonej emocjonalności. wyrazistości i plastyczności.

Utwory z ostatnich lat dowodzą, że tematyka chrześcijańska stała się wiodącą w twórczości kompozytora. L. Szleg próbuje przeniknąć w świat innego języka muzycznego, innego muzycznego myślenia. Kompozytor poszukuje melodycznych form, rytmów, stylu - odpowiedników modlitewnych śpiewów w przeszłości.

Cechą wyróżniającą współczesną twórczość muzyczną jest tworzenie lub odrodzenie takich form twórczości muzycznej, które całkowicie różnią się od znanych dotychczas. Twórczość A. Bondarienko. L. Szleg. A. Korotkinej wzbogaca białoruską kulturę wokalną, przygotowuje słuchaczy do nowego myślenia muzycznego. Wyróżnia ją wykorzystanie doświadczeń europejskiej kultury muzycznej, opanowanie współczesnej techniki kompozytorskiej, odrodzenie zainteresowania formami i gatunkami muzyki dawnej.

Jak widać, w dążeniu kompozytorów białoruskich do przyswojenia dawnych prawosławnych tradycji kultury muzyczno-wokalnej i urzeczywistnienia ich w swojej twórczości wyraża się dążenie do wskrzeszenia ducha kultury narodowej w nowych warunkach kulturowo-historycznych.

Wykorzystanie tematyki religijnej we współczesnych instrumentalnych i instrumentalno-wokalnych. a także teatralnych formach, dawnych odmian śpiewów chrześcijańskich, cytowanie śpiewów „znamiennych" i komponowanie stylizowanej melodyki charakteryzuje twórczość szeregu współczesnych kompozytorów białoruskich. A.Korotkina w poemacie „Eklezjasta" na orkiestrę symfoniczną z recytatorem cytuje dawną monodie z „Irmołogionu" (XVII stulecie) na tle sonornego orkiestrowego brzmienia. Stylizowaną na śpiew „znamienny" melodykę kompozytorka wykorzystuje w Stychirze na chór mieszany. Młody kompozytor O. Chodosko oddał niedawno pod osąd słuchaczy Symfonię - Liturgię „Pokajanije" („Skrucha"), do symfonicznej kanwy której został wprowadzony chór mieszany, wykonujący pieśni liturgiczne. Ten sam chwyt zastosował A. Mdiwani w muzyce do baletu „Strasti" (Pasje).

Nie będziemy zastanawiać się na zasadnością wykorzystania w nowych dziełach różnych gatunków, w tym symfonicznych i teatralnych kanonicznych tekstów liturgicznych, cerkiewnej stylizacji brzmienia chóru, zauważmy jedynie, że dążenie współczesnych kompozytorów do sięgania w swojej twórczości po środki wyrazu charakterystyczne dla kultury białoruskiej w okresie jej najwyższego rozkwitu, jest cechą wyróżniającą twórczość współczesnych autorów.

Kultura końca XX wieku i światopogląd epoki mają charakter dialogu: wszystkie poprzednie okresy rozwoju kultury są wzajemnie powiązane i dawna kultura w chwili obecnej jest pożądana i zrozumiała. Współczesna nauka, kultura i sztuka intensywnie przyswajają tradycje, które w ciągu siedemdziesięciu lat były niedostępne badaniom i twórczości.

Niewątpliwie, rozwój kultury białoruskiej w trzecim tysiącleciu powinien odbywać się w tym systemie środków wyrazów, form, z którymi była związana kultura białoruska w najbardziej sprzyjającym dla niej okresie historycznym.

Łarysa Gustowa