Nr 1 (1), maj 1993r.

POGODZIĆ TRADYCJĘ Z NOWOCZESNOŚCIĄ

Ziemia białostocka - cześć składowa historycznego województwa podlaskiego - miała dość skomplikowaną drogę do swego ustalonego wiekami miejsca w Rzeczypospolitej.

Na początku naszej państwowości dorzecze Narwi i Bugu stanowiło teren ekspansji osadniczej zarówno ze strony Mazowsza jak też Rusi. Przewagę uzyskała wschodnia orientacja, a grody Bielsk, Brańsk, Suraż, Mielnik i Drohiczyn tworzyły początkowo północno-zachodnią rubież Wielkiego Księstwa Kijowskiego, później Księstwa Turowsko- Pińskiego, a od XIII w. księstwa Wołyńsko-Halickiego, co zdecydowało o przynależności kulturalno-wyznaniowej tych terenów. Po najeździe tatarskim przejęło je Wielkie Księstwo Litewskie, po Unii Państwo Polskie.

Architektura cerkiewna I Rzeczypospolitej (która istniała do 1795 r. – red.) trojga narodów (Polaków, Litwinów i Rusinów) miała swój udział w kształtowaniu i specyfice krajobrazu osadniczego, pozytywnie uczestnicząc w polaryzacji pierwiastków wschodnio - i zachodniosłowiańskich na naszych ziemiach. Pomimo pojawiających się unifikacyjnych tendencji polityki narodowościowej i kościelnej II Rzeczypospolitej, wschodniosłowiański charakter tych terenów nie uległ zatarciu. Toteż na przedpolu Puszczy Knyszyńskiej i Białowieskiej możemy obserwować je do dziś. Zajmują poczesne miejsce w polskiej twórczości narodowej - literackiej i muzycznej. W centrum tej enklawy - Hajnówce -znajduje się widomy znak specyfiki tych terenów - prawosławna cerkiew. Architektura cerkiewna kojarzy się powszechnie z obiektami zabytkowymi. Dzieje się tak zapewne dlatego, że ortodoksyjność prawosławnej tradycji i obrzędu liturgicznego znajduje w obiektach zabytkowych najlepszą oprawę. Jej cechami plastycznymi jest miękkość brył i wnętrz wynikająca ze stosowania łęków, sklepień i apsyd, różnorodność i przenikanie wnętrz, koncepcja oświetlenia stwarzająca nastrój tajemniczości.

Stałymi uwarunkowaniami każdego wnętrza cerkiewnego jest funkcja liturgiczna, starotestamentowa w założeniu, niezmienna od wieków, wymagająca trzech części składowych: prezbiterium (sanktuarium), nawy, przedsionka (narteksu) i aneksów pomocniczych - dianikonu i prothesis, przylegających do prezbiterium. Części te znajdujemy w starochrześcijańskich bazylikach rzymskich, syryjskich, krzyżowo-kopułowych bizantyjskich, w ich odpowiednikach na Rusi czy w budownictwie cerkiewnym dalekiej północy.

Te części zasadnicze programu uzupełnione wymogiem kierowania osi głównej świątyni ku wschodowi, stały się również ograniczeniami dla projektowania cerkwi w Hajnówce.

Ideę przewodnią koncepcji przestrzennej prezentowanego obiektu było połączenie dziedzictwa historycznej architektury cerkiewnej ze współczesnymi środkami konstrukcyjnymi jak łupina żelbetowa, konstrukcja szkieletowa, słup uzwojony oraz rzeźbiarskim modelem zespołu architektonicznego. Łączenie brył polega w nim na miękkim przenikaniu się betonowych łupin, krzyżowego układu parabolicznego kolebek z 40-metrowym głównym stożkiem, wspartym na czterech pendentywach, przechodzących w krępe słupy betonowe.

Ośmioboczne baptysterium, zrośnięte z podchóralnym przedsionkiem nakryte jest mniejszym stożkiem. Obydwa te elementy wysokościowe dominujące nad świątynią i placykiem wejściowym, zwieńczone są cebulastymi hełmami, charakterystycznymi dla późnych okresów architektury cerkiewnej. Budowla stara się nie naśladować żadnego z historycznych okresów stylowych, ale tak zużytkować i przetworzyć ich elementy, aby mogły wywołać odpowiednie skojarzenia.

Wspomniany placyk wejściowy jest miejscem przełamania osi kompozycyjnej zespołu, bowiem wejście do świątyni prowadzi z północy, by na placyku skierować się do zachodniej kruchty. Załamanie osi umożliwiło dalsze wzbogacenie zespołu wieżą dzwonną, która w sytuacji opozycyjnej jest trzecim elementem wysokościowym całości. Dzwonnicę z cerkwią łączy przewiązka o dwóch poziomach (korytarz kryty i górne przejście otwarte).

Osobnym problemem architektonicznym, choć związanym ściśle z bryłą budowli jest jej wklęsłe odbicie - wnętrze. Działają tu inne prawa percepcji m.in. wynikające z warunków obserwacji i skrótów perspektywicznych. Ma ono wiodące znaczenie dla funkcji obiektu: spełnia zadanie nawiązania przez wiernych kontaktu z Kościołem ezoterycznym przy pomocy malarskiego wykładu teologicznego. Od twórcy tej malarskiej narracji, od jego przygotowania teologicznego i talentu zależy oddziaływanie emocjonalne na obecnych i opanowanie skomplikowanego wnętrza pod względem plastycznym.

Aleksander Grygorowicz "Polska" Nr 12 (316)

Architekt Aleksander Grygorowicz jest profesorem Instytutu Architektury i Planowania przestrzennego Politechniki Poznańskiej. Zaprojektował m.in. cerkiew Św. Trójcy w Hajnówce, cerkiew wraz z witrażami i dzwonnicę w Jałówce. Powierzono mu prace nad projektowaniem nowej cerkwi w Siemiatyczach. Autorstwa profesora jest również dom parafialny w Bielsku Podlaskim (przy Cerkwi Św. Michała) i Siemiatyczach.