Nr 1 (18), 21 maja 2000r.

GDY CHÓR SYNODALNY PODBIŁ EUROPĘ

Spośród wielu szkół, takich jak: kijowska, nowogrodzka, moskiewska, tylko dwie stanowiły zawodowe korporacje wykonawstwa muzyki cerkiewnej. Pierwszą. założoną w 1479 r. przez księcia Jana III i wzorowaną na profesjonalnych zespołach cerkiewnych cesarzy bizantyjskich, była korporacja Państwowych Diaków (cs. Gosudarewych piewczych diakow). W 1713 r. szkoła ta przemianowana została na Nadworny Chór. w 1796 r. na Nadworną Kapelę Śpiewaczą, zaś w 1917 r. na Państwową Akademicką Kapelę im. M. Glinki. Drugą korporację stanowił chór Patriarszych Diaków ( cs. Patriarszych piewczych diakow) założony w 1589 r., a w 1721 roku przemianowany na Chór synodalny.

Ostatni przebywał z tournee koncertowym na terenie dawnego Królestwa Polskiego.

Pierwsze wiadomości o strukturze chóru patriarszego pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku. W opisie uroczystości wyboru metropolity Josafata (1539 r.) umieszczono wzmiankę o śpiewie metropolitalnych diaków dwu kategorii. cs. stanic. Dane pochodzące z dokumentów archiwalnych opisujących uroczystości związane z wyborem pierwszego patriarchy Wszechrusi Hioba (1589 r.) również wspominają o dwu kategoriach (stanicach) patriarszych diaków, którzy śpiewali na uroczystych nabożeństwach, przy czym jako drugą kategorię śpiewaków wymienia się tu już tzw. poddiaków.

Kolejne zmiany w składzie osobowym chóru śpiewaków patriarszych zaszły około 1586 r. - składał się on wówczas z trzech kategorii ( stanic), zaś w 1654 r. już z sześciu. Pod koniec XVII w. ilość kategorii zwiększyła się aż do ośmiu.

Do najważniejszych obowiązków patriarszych śpiewaków należało uczestnictwo w nabożeństwach celebrowanych przez patriarchę lub metropolitów. Ponadto poszczególne stanice towarzyszyły patriarsze w jego wyjazdach służbowych.

Kiedy w 1721 r. zniesiono patriarchat i ustanowiono synod, chór otrzymał nową nazwę Chóru Synodalnego.

W tym momencie zespół liczył 44 śpiewaków - mężczyzn, mających święcenia pierwszego stopnia. Skład zespołu nie był jednak liczebnie i jakościowo do końca określony, nieustannie się przeobrażał i różnicował. w zależności od wymagań osób odpowiedzialnych za jego brzmienie i poziom produkcji artystycznej. Dekretem carycy Katarzyny z 1763 r. skład chóru został zmniejszony do 26 osób i jak podają źródła, wprowadzono cztery głosy dziecięce ( 2 soprany i 2 alty ). Stare tradycje jednorodnego męskiego chóru zaczęły zmieniać się pod wpływem Nadwornej Kapeli.

Odtąd coraz częściej zespół reprezentowali chłopcy, realizując partie głosu sopranowego i altowego oraz mężczyźni, śpiewający głosami tenorowymi i basowymi. Kolejna zmiana nastąpiła w 1767 r.. kiedy to skład chóru został powiększony do 38 osób - prawdopodobnie z powodu zwiększenia liczebności głosów chłopięcych. Natomiast dane pochodzące z 1772 r. mówią nam, iż w chórze było 12 osób, które nic miały jeszcze ukończonych 15 lat oraz kilka nic przekraczających 17. roku życia.

Kierownictwo Chóru Synodalnego nie zawsze spoczywało w rękach ludzi reprezentujących najwyższy poziom wiedzy muzycznej. Dyrygentami w głównej mierze zostawali, co 2-3 lata, bardziej doświadczeni śpiewacy.

Wyjątek stanowili w tym względzie J. Bierdnikow, który pracował z chórem 28 lat, uporządkował i ustalił podstawy pracy w zespole oraz D. Wigiliew. Ostatni w latach 1874-1886 po raz pierwszy od założenia zespołu wprowadził doń elementy profesjonalnej sztuki chóralnej. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż Wigiliew był pierwszym dyrygentem w historii Chóru Synodalnego, który posiadał wyższe wykształcenie muzyczne o specjalności dyrygenta chóralnego.  

Zorganizowana w połowie XIX w. Szkoła Synodalna nic odegrała większej roli w podniesieniu poziomu artystycznego zespołu.

Dopiero pod koniec lat 80. XIX w. kierownictwo w chórze zaczęli przejmować ludzie kompetentni, co zdecydowanie wpłynęło na jego poziom artystyczny. Tego rodzaju osiągnięcia były możliwe dzięki właściwej współpracy ze szkołą, która zaczęła stanowić dla chóru trwały fundament dalszego rozwoju. W 1886 r., za sprawą nowo mianowanego dyrektora szkoły S. Smoleńskiego, kierownictwo objął utalentowany dyrygent Wasy1 Orłow.

Jego pomocnikiem został znany później kompozytor i uczony Aleksander Kastalski.

Działalność owych trzech muzyków przyniosła w niedługim czasie efekt piorunujący w postaci rozkwitu artyzmu i profesjonalizmu obu równolegle działających placówek - szkoły i chóru. Po niemalże dwustu latach istnienia dopiero teraz stał się on wiodącym chórem w całej Rosji.

W 1888 r. Szkoła Synodalna została przemianowana na ośmioklasową Średnią szkołą muzyczną o specjalności chóralnej. Od 1910 r. program nauczania nie różnił się niczym szczególnym od programu wyższej szkoły muzycznej.

Nauczano podstaw teorii muzyki: solfeżu, harmonii, kontrapunktu, form muzycznych, metodyki śpiewu chóralnego, czytania partytur, dyrygowania, emisji głosu a także gry na jednym z wybranych instrumentów.

Chór synodalny, po raz pierwszy w Rosji, wprowadził do planu swoich zajęć również kurs śpiewu ludowego.

Było to ze wszech miar pożyteczne posunięcie, gdyż uczniowie dzięki temu mogli sami dostrzec związki śpiewu ludowego z chóralną muzyką cerkiewną.

Do grona pedagogów należeli wówczas: A. Kastalski (muzyka ludowa oraz formy muzyczne), W. Kalinnikow (harmonia), M. Ippolitow-Iwanow ( również harmonia ), W. Orłow ( solfeż i kontrapunkt ) i N. Danilin ( czytanie partytur).

Znakomity skład nauczycieli uzupełniali absolwenci szkoły - N. Gołowanow i W. Sticpanow.

Niezaprzeczalny wkład w dzieło podniesienia poziomu nauczania szkoły synodalnej wniósł Komitet Społeczny.

Należeli doń m.in. kompozytorzy: P. Czajkowski. S. Taniejew. A. Areński. M. Ippolitow-lwanow. S. Wasilenko oraz wielu innych muzyków. Ci nauczyciele, późniejsi wielcy kompozytorzy - S. Smoleński. W. Orłow i A. Kastalski wychowali chór na bazie tradycyjnego charakteru pieśni narodowej. Chór synodalny wskrzesił staroruski śpiew neumatyczny. Nie znaczy jednak. iż zespół ten nie wykonywał klasycznych kompozycji zachodnich.

I tak w czasie działalności dyrygenckiej wspomnianych nauczycieli do repertuaru chóru weszły następujące arcydzieła:

Msza h-moll, Pasja wg św. Mateusza J. S. Bacha. Requiem W. A. Mozarta. Dziewiąta symfonia L. van Beethovena ze wspaniałą Odą do radości. kompozycje G. P. da Palestriny. a także dzieła rodzimych kompozytorów. m.in. P. Czajkowskicgo. M. Rimskicgo-Korsakowa. S. Rachmaninowa. P. Czesnokowa. W. Kalinnikowa i innych.

Współpraca Chóru Synodalnego z wybitnymi kompozytorami moskiewskimi odegrała wielką rolę w dziedzinie prawykonań chóralnych, które stały się później klasyką rosyjskiej chóralistyki. To właśnie Chór Synodalny wykonywał po raz pierwszy kompozycje D. Kastalskiego. P. Czesnokowa. W. Kalinnikowa i całej plejady innych kompozytorów.

Jednym z ważniejszych artystycznych przedsięwzięć był tzw. "cykl historycznych koncertów" muzyki cerkiewnej.

I tak podczas takiego koncertu w 1895 r. w programie Chóru widniały pozycje z repertuaru muzyki cerkiewnej od pierwszych kompozytorów - W. Titowa i N. Bawykina, do twórców współczesnych - P. Czajkowskiego, M. Rimskiego-Korsakowa. Wykonanie programu (jak zaznaczają krytycy) różniło się nieco od wykonawstwa Nadwornej Kapeli, gdyż było odkryciem progresywnych cech charakterystycznych dla rosyjskiej muzyki cerkiewnej.

W 1896 r. Chór po raz pierwszy wyjechał do Petersburga. Według muzykologów był to dla niego poważny egzamin.

Efekty przeszły czekiwania największych sceptyków. Wkrótce moskiewski chór został uznany za najlepszy w Rosji.

Trzy lata później chór po dyrekcją W. Orłowa z wielkim powodzeniem koncertował w Wiedniu. N. Kazanskij pisał, iż wspaniały Chór Synodalny doprowadził do zachwytu melomanów. Słuchacze by li zachwyceni barwą głosów chórzystów, techniką wykonawczą i co chyba najważniejsze - interpretacją. Największy aplauz wywołały Wołnoju morskoju A. Greczaninowa oraz Tiebie odiejuszczagosia P. Turczaninowa.

Po śmierci W. Orłowa w 1907 r. pracą chóru krótko kierował A. Kastalski. a później uczeń Orłowa - N. Danilin.

Ostatni. urodzony w 1878 r. w Moskwie, był absolwentem szkoły synodalnej, którą ukończył z dyplomem dyrygenta chóru i nauczyciela muzyki, by w 1910 r. stanąć na czele Chóru Synodalnego. Czas, w którym N. Danilin sprawował pieczę nad chórem, to dalszy wzrost jego mistrzostwa. Początki pracy Danilina były trudne. Jednakże ciągłe prawykonania dużej ilości utworów muzyki cerkiewnej spowodowały, iż talent wykonawczy nowego dyrygenta w dość krótkim czasie pozwolił zrozumieć klimat muzyki sakralnej ruskiego prawosławia. Dyrygenckie mistrzostwo i niezwykłą muzykalność Danilina wysoko ocenili współcześni mu kompozytorzy, m in. słynący z wysokich wymagań S. Rachmaninow, bardzo zadowolony z wykonań swoich utworów przez Chór Synodalny.

W 1911 r. melomani Królestwa Polskiego mieli także okazję usłyszeć śpiew znakomitego wówczas moskiewskiego chóru. Dwukrotnie koncertował w Warszawie. Pierwszy koncert odbył się podczas jego podróży do Rzymu. W chórze śpiewało 45 chłopców i 15 mężczyzn. Chór Synodalny pod dyrekcją N. Danilina dał trzy koncerty w Filharmonii Warszawskiej.

W repertuarze przeważała muzyka cerkiewna. Zespół wzbudził powszechny zachwyt słuchaczy.

Rok później Chór Synodalny wystąpił ponownie w Filharmonii Warszawskiej. W recenzji czytamy: "Doskonała równowaga brzmieniowa, nieskazitelna prawie czystość intonacji, oparta na doskonale rozwiniętem poczuciu tonacji, znakomite wyszkolenie pod względem cieniowania..."

Podczas koncertów we Włoszech chóru słuchali m.in. Toscanini, S. Ggambati, wyrażając się o nim w samych superlatywach. Dyrygent Kapeli Sykstyńskiej- kompozytor Lorenzo Perrozi - z głębi serca wyznał, iż jego chórowi co nieco brakuje subtelności i delikatności prezentowanej przez Chór Synodalny, zaś jeden z recenzentów napisał:

"Ruski chór pokazał nam nową sztukę śpiewu chóralnego, która jest dla nas bardzo pouczająca, w szczególności dał nam niespodziewane wskazówki, iż warto poszukiwać nowych dróg wykonawczych, a nie trzymać się stereotypów..."

W mistrzowskim wykonawstwie Chóru Synodalnego dostrzeżono zasługi utalentowanego dyrygenta: "Uzdolniony Danilin grał na chórze jak na posłusznym mu jednorodnym instrumencie, delikatnie reagującym na najmniejszy ruch ręką".

W Szkole Synodalnej i chórze wykształcenie zdobyła cała plejada znakomitych dyrygentów i kompozytorów.

Aktualnie w chóralistyce pracuje pokaźna liczba jej wychowanków.

Włodzimierz Wołosiuk