|
Nr 1 (15), 23 maja 1999r.
KRÓTKA HISTORIA NA ZIEMIACH POLSKI ŚPIEWU CERKIEWNEGO
W Kościele prawosławnym w Polsce rozróżniamy dwa rodzaje
śpiewu cerkiewnego: monodyczny. czyli jednogłosowy, stosowany od XI do XVI
wieku, oraz polifoniczny, czyli wielogłosowy, stosowany od XVI wieku do czasów
obecnych.
ŚPIEW MONODYCZNY
Wiadomości o słowiańskim śpiewie liturgicznym w Polsce są bardzo ubogie, gdyż
od połowy XI wieku obrządek łaciński w ramach walki z tzw. "schizmą wschodnią"
zacierał ślady kultury słowiańskiej. "Polskie chrześcijaństwo - pisze ks. Jerzy
Klinger - ma znacznie bogatsze źródła, niż jedna tradycja kulturalno-kościelna,
jaką stanowił obrządek łaciński. Przemilczanie istnienia tego drugiego, a może
i trzeciego źródła, którym był obrządek metodiański, lub nawet obrządek
bizantyjski, w swej czystej postaci również występujący na naszych ziemiach,
bynajmniej nie przyczyniło się do wzbogacenia kultury polskiej, lecz raczej do
jej zubożenia".
Przyjęcie chrześcijaństwa za pośrednictwem Konstantynopola przez księcia
Włodzimierza w 988 r. zapoczątkowało działalność Kościoła prawosławnego na
tych wschodnich terenach państwa polskiego, które wchodziły w skład Księstwa
Kijowskiego lub z nim graniczyły. Wraz z chrześcijaństwem przeniknął na tereny
wschodniej Polski pełny cykl greckiego modelu melodycznego - es. raspiewa oraz
uformowane cykle nabożeństw wraz z ich komponentami: kalendarzem świąt,
obrzędami oraz gotowymi tekstami liturgicznymi.
Tak więc pierwotnym śpiewem liturgicznym obrządku wschodniego w Polsce był z
całą pewnością śpiew grecko-bizantyjski ze swoimi sposobami wykonawczymi oraz
zapisem nutowym. "Gdy Słowianie wschodni przyjęli chrzest z Grecji,
przyjechali do nich wraz z klerem śpiewacy - Grecy. Śpiewacy ci przywieźli ze
sobą gotowe wzory muzyczne, które przyjęli Słowianie" - pisze ks. W. Mietałłow.
Do tych gotowych wzorców możemy zaliczyć recytacje tekstów liturgicznych,
sposób śpiewania psalmów, hymnów oraz pieśni religijnych. Jednakże
najcenniejszą zdobyczą Słowian było przyjęcie od Greków ośmiu trybów, es.
głasów, ułożonych przez św. Jana z Damaszku.
Oficjalne przyjęcie chrześcijaństwa od Greków nie wstrzymało jednak
południowo-słowiańskich wpływów. Bułgarscy śpiewacy cerkiewni kształcili się w
Ochrydzie, gdzie śpiew bizantyjski przystosowywany był do języka
starosłowiańskiego, a program nauczania muzyki i śpiewu wzorowany był na
wzorcach Wyższej Szkoły w Konstantynopolu. Stali się oni też oficjalnymi
nauczycielami śpiewu cerkiewnego.
Kijów stanowił najważniejsze centrum kulturalne, którego wpływy na muzykę
cerkiewną w Polsce były bardzo widoczne. Działała tam od roku 1051 szkoła
śpiewaków i dyrygentów cerkiewnych, których uczono sztuki dyrygowania wg tzw.
"chironomii". Nauczanie wschodniosłowiańskiego śpiewu liturgicznego
rozprzestrzeniało się z Kijowa na północ, w rejony dzisiejszej Białorusi, na
zachód oraz na Podkarpacie i okolice Przemyśla. Wszędzie tam misjonarze kijowscy
organizowali życie religijne, nauczali śpiewu cerkiewnego i zakładali chóry.
Chełm, jako miasto posiadające świątynie katedralną, pozostawał pod wielkim
wpływem Kijowa.
Począwszy od XII w. zaczęły kształtować się lokalne śpiewy liturgiczne, nieco
odmienne od wzorów greckich i bułgarskich, co było widoczne w praktyce klasztoru
kijowsko-pieczerskiego. Pierwszym kompozytorem i twórcą rodzimego śpiewu
liturgicznego był mnich Stefan, późniejszy biskup włodzimiersko-wołyński oraz
twórca najstarszego zabytku literackiego -"Służby Bożej św. św. Borysa i
Gleba", także przedstawiciel monasteru pieczerskiego - mnich Grzegorz. Mówiąc o
początkach rodzimego śpiewu cerkiewnego, nie można pominąć takich postaci jak
Dymitr z Przemyśla, czy też działający tam w XIII wieku Mitrus i Bojan.
Punktem zwrotnym w powstawaniu miejscowych odmian śpiewu cerkiewnego były
przekłady tekstów z języka greckiego na język cerkiewno-słowiański. w których
zmianom ulegały akcenty i sylaby, co powodowało z kolei zmiany fraz
melodycznych i pewne uniezależnienie od prawzorów melodii grecko-bizantyjskich.
W nielicznych dostępnych materiałach zachowały się niektóre określenia
odnoszące się do wykonawców śpiewu cerkiewnego. I tak zespół śpiewaków nazywano
lik, gr. choros, zaś poszczególnych śpiewaków zwano piewcy. gr.
psałti.
Obecni w świątyniach wierni też aktywnie uczestniczyli w nabożeństwach. Był to
jednak udział ograniczony, gdyż lud śpiewał tylko finalne części tekstu
recytowanego przez psalmistę lub odpowiadał na aklamację duchownego.
Pierwsze chóry cerkiewne składały się z kleru niższego rzędu. Klerycy,
obowiązkowo ubrani w krótkie białe szaty śpiewali z ambony. Osobą
odpowiedzialną za śpiew był tzw. domestyk - pierwszy śpiewak i dyrygent chóru.
Kanonarch natomiast dbał o prawidłowe wykonanie zaleceń ustawu cerkiewnego oraz
kierował zastosowaniem odpowiednich melodii, przeznaczonych do śpiewanych
tekstów liturgicznych.
Początkowo chóry, jako zorganizowane grupy śpiewacze, istniały tylko przy
świątyniach katedralnych, takich jak: św. Zofii w Kijowie, we Włodzimierzu
Wołyńskim. Chełmie, Przemyślu, Haliczu. Były liczebnie niewielkie, ale
skupiały śpiewaków z przygotowaniem muzycznym i stanowiły zespoły na dość
wysokim poziomie.
Istniały również chóry przyklasztorne, w których śpiewali mnisi. Chóry te,
podobnie jak katedralne, zajmowały miejsca na klirosach - z prawej i lewej
strony świątyni.
Na prowincji role chóru pełnił lud. Melodie wykonywane przez wiernych często
znacznie różniły się od prawzorów. przyjmując miejscowy wariant. W ten oto
sposób powstał cały szereg odmian melodii cerkiewnych, charakterystycznych dla
poszczególnych regionów czy nawet parafii. Proces tworzenia się napiewów nie
był łatwy, ale trafił wówczas na sprzyjające okoliczności historyczne. Ważnym
wydarzeniem, które pozwoliło na niezależny od obcych wpływów rozwój śpiewu
cerkiewnego było utworzenie w XIV wieku metropolii w Haliczu, gdzie później
ukształtował się Halickij raspieiw promieniujący na okolice Podkarpacia.
W 1386 r. w wyniku unii polsko-litewskiej na terytorium Rzeczypospolitej
znalazły się dość duże obszary zamieszkałe przez wyznawców prawosławia. Były
to Zachodnia Ukraina, Wołyń. Polesie, Podlasie, Ruś Czarna, Litwa i Białoruś. W
ten sposób powstawało wiele ważnych centrów rozwoju śpiewu cerkiewnego,
zarówno przy metropoliach, katedrach biskupich, jak i przy klasztorach.
Powołany na stanowisko metropolity kijowskiego z siedzibą w Nowogródku Bułgar
Grzegorz Camblak przeniósł w granice państwa Obojga Narodów bułgarski śpiew
cerkiewny, który wszedł do praktyki liturgicznej Kościoła prawosławnego w
Polsce.
W XV wieku odbywały się dość regularne kontakty polskiej Cerkwi z Bałkanami.
Często przybywali tu biskupi wraz ze swymi śpiewakami, którzy zachwycali
miejscowych wyznawców prawosławia pięknem melodii wykonywanych przez nich.
Bułgarskie melodie szybko przyjęły się na gruncie polskim i pielęgnowane były
przez rodzime chóry cerkiewne.
Na przestrzeni pierwszego okresu, obejmującego wieki X-XV, dla potrzeb Cerkwi
używano w Polsce kilku systemów melodycznych - razspiewów. Był to śpiew
neumatyczny, kijowski, grecki i bułgarski, a także nasze rodzime odmiany
ukształtowane na terenie Polski, śpiewy: halicki, chełmski i supraski.
ŚPIEW NEUMATYCZNY
U podstaw prawosławnego śpiewu liturgicznego w dawnej Polsce leży śpiew
neumatyczny. tzw. znamiennyj raspiew. Według prof. N. Uspieńskiego śpiew ten
został zapożyczony z Bizancjum i ukształtował w sposób niezależny od innych, w
oparciu o narodowy jeżyk muzyczny. Początkowo był to śpiew typowo recytatywny.
Podstawę tonalną śpiewu neumatycznego stanowił przejęty z muzyki bizantyjskiej
system ośmiu skal modalnych - osmogłasija. Posiadał on melodie dla psalmów,
stychyr, troparionów, kanonów, itp.
Ze stosunkowo prostych form początkowego okresu, wytworzyły się dość złożone
frazy melodyczne – głasowyja popiewki, które w czasie trwania śpiewu powtarzały
się periodycznie lub nieznacznie się zmieniały.
Powstał też skomplikowany system tzw. fit, tj. ozdobników melodyjnych -
melizmatów lub ornamentalnych fraz, które obejmowały nie jeden dźwięk, lecz
mniej lub więcej rozwinięty motyw stosowany w miejscu największej kulminacji
melodii. W ten sposób zaczęły powstawać wariacje melodii neumatycznych i
rozbudowane formy melodyczne, które przybrały nazwę: "Wielki śpiew
neumatyczny" - Bolszoj znamiennyj raspiew oraz mniej rozbudowany "Mały śpiew
neumatyczny" - Małyj znamiennyj raspiew. Śpiew neumatyczny notowany był przy
pomocy symboli zwanych neumami. Była to grupa 12. znaków zwanych notacją
ekfonetyczną. Na bazie tych znaków rozwinęła się oryginalna notacja zwana
systemem "kriuków". Aby zapamiętać te znaki mistrzowie śpiewu wprowadzili do
użytku tzw. kinowarnyje pomięty- znaki pomocnicze.
Poza śpiewem neumatycznym w okresie śpiewu monodycznego kształtowały się na
terenach Polski inne modele melodyczne. Do nich w pierwszym rzędzie należy
zaliczyć śpiew kijowski (wielki i mały), grecki i bułgarski. Na bazie
wymienionych skarbnica prawosławnego śpiewu liturgicznego w Polsce wzbogaciła
się jeszcze o inne melodie, których nazwy pochodziły od nazwy regionu (śpiew
halicki), miast (śpiew chełmski), czy klasztorów (śpiew supraski).
Wszystkie wymienione tu przeze mnie śpiewy charakteryzują się prostotą,
dostojeństwem, żarliwością uczucia, przy jednoczesnym braku czczego
sentymentalizmu, co pozostaje w całkowitej zgodzie z wymogami ustawu
cerkiewnego. Melodie tych śpiewów nigdy nie usiłowały górować nad tekstem
liturgicznym, przeciwnie, dążyły do jego wysublimowania i komunikatywności, co
jest ich najistotniejszą i jednocześnie najcenniejszą cechą.
Dr Włodzimierz Wołosiuk jest adiunktem w Katedrze Prawosławnej Teologii
Praktycznej Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
Włodzimierz Wołosiuk
|
